Κ. Σταμάτης, Μεθοδολογία του Δικαίου, 2η έκδ., 2019

Πρόλογος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ

1. Πώς να καλλιεργούμε την επιστήμη του δικαίου προαπαιτεί απάντηση στο ερώτημα τι εννοούμε ως δίκαιο

2. Η Νομική αξίζει του τίτλου της επιστήμης;.

3. Τι είδους επιστήμη είναι;.

4. Τι είδους επιστήμη του ανθρώπου είναι;.

5. Σε τι συνίσταται η πρακτική διάσταση της επιστήμης του δικαίου;.

6. Ποια είναι η σχέση της με τη φιλοσοφία του δικαίου;.

7. Μπορεί να είναι ορθολογική η άσκηση της νομικής επιστήμης;.

8. Ποια μεθοδολογική κατεύθυνση προσιδιάζει στη νομική επιστήμη;.

Αντί συμπεράσματος.

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΠΡΟΚΡΙΜΑΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΟΡΘΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΝΟΜΙΚΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ

1. Το αδιέξοδο του δογματισμού και του σχετικισμού.

1.1. Δογματισμός περί του πρακτέου.

1.2. Σχετικισμός περί του πρακτέου.

Α. Παραιτείται από αντικειμενική αξίωση αλήθειας και ορθότητας.

Β. Σχετικισμός αξιών και νομικός θετικισμός.

2. «Κοινό περί δικαίου αίσθημα» ως γνώμονας ορθότητας;.

2.1. Πώς ορίζεται άραγε η έννοια «κοινό αίσθημα δικαίου»;.

Α. Το δίκαιο ή άδικο κρίνεται βάσει έλλογων αρχών δικαίου.

Β. Οι άνθρωποι ως φορείς υγιούς κοινού νου.

Γ. Ο λαός ούτε νομοθετεί ούτε δικάζει σε αντιπροσωπευτικό πολίτευμα.

2.2. Αντιρρήσεις κατά του λεγόμενου «κοινού περί δικαίου αισθήματος».

Α. Αμφισβήτηση εννοιολογική.

Β. Αμφισβήτηση δικαιοπολιτική.

3. Η βούληση της πλειοψηφίας ως εχέγγυο ορθότητας;.

3.1. Η αρχή της πλειοψηφίας ως μέσο λήψης αποφάσεων.

3.2. Όροι εγκυρότητας αποφάσεων κατά πλειοψηφία.

4. Προς ένα ορθολογικό κριτήριο θεμελίωσης νομικών κρίσεων.

4.1. Τι είναι γενικά ορθολογικό για τη γνώση και τις πράξεις;.

4.2. Ποιο είναι το κριτήριο ορθότητας των νομικών κρίσεων;.

Α. Μια τριπλή αξίωση για θεμελίωση των νομικών κρίσεων.

Β. Έλλογες αρχές δικαιοσύνης.

4.3. Ο νομικός θετικισμός στερείται έλλογου κριτηρίου ορθότητας.

Α. Ο νομικός θετικισμός αρκείται στην τυπική νομιμότητα.

Β. Ο θετικισμός γενικώς αδιαφορεί για την ορθότητα των νομικών κρίσεων.

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΝΟΜΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

1. Τι επιτελείται γενικά μέσω της γλώσσας;.

1.1. Γλώσσα, νόηση, πράξη.

1.2. Η γλώσσα είναι διάστικτη από χρήσεις που γεννούν ενδοιασμούς.

2. Η ρυθμιστική υφή της νομικής γλώσσας.

2.1. Αντιστοιχεί στη ρυθμιστική λειτουργία του δικαίου.

Α. Οι κανόνες δικαίου ισχύουν με τρόπο κατηγορικό και καθολικό.

Β. Ισχύς και εφαρμογή των κανόνων δικαίου.

2.2. Ειδικότερα γνωρίσματα της νομικής γλώσσας.

3. Αοριστία στη νομική γλώσσα.

3.1. Οι νομικές έννοιες είναι καρπός νοητικής αφαίρεσης.

Α. Οι λέξεις υποδηλώνουν έννοιες.

Β. Ορισμός βάθους και πλάτους νομικής έννοιας.

3.2. Γενικότητα και αφαιρετικότητα των κανόνων δικαίου.

4. Πώς προσδιορίζεται το νόημα των νομικών όρων;.

4.1. Προσδιορίζεται με κρίση κανονιστική και όχι εμπειρική.

4.2. Η νομική διάταξη εξειδικεύεται ερμηνευτικά και εφαρμόζεται σε συγ­κε­κριμένη ατομική περίπτωση

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΝΟΜΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ

1. Η πρακτική φύση του νομικού διαλογισμού

1.1. Ο συλλογισμός γενικά.

1.2. Ο νομικός συλλογισμός αφορά στο πρακτέο σύμφωνα με το δίκαιο.

Α. Ο νομικός συλλογισμός είναι πρακτικός συλλογισμός.

Β. Ο νομικός συλλογισμός είναι «παραγωγικός» και «υποθετικός»;.

2. Τι ζητείται κατά τη συγκρότηση νομικού συλλογισμού;.

2.1. Ο νομικός συλλογισμός είναι κατ' ουσίαν επιχειρηματολογικό σχήμα

αναγκαίο για την εφαρμογή κανόνα δικαίου.

2.2. Οι προκείμενες προτάσεις του νομικού συλλογισμού.

Α. Μείζων πρόταση.

Β. Ελάσσων πρόταση.

3. Η ελάσσων πρόταση του νομικού συλλογισμού.

3.1. Σαφής αντίληψη για τα κρίσιμα πραγματικά περιστατικά.

Α. Πότε είναι επαρκής η δικανική πεποίθηση;.

Β. Αλήθεια των κρίσιμων πραγματικών περιστατικών.

3.2. Υπαγωγή των πραγματικών περιστατικών στον εφαρμοστέο κανόνα

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΜΕΘΟΔΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Γιατί χρήζουν ερμηνείας το Σύνταγμα και οι νόμοι;.

1.1. Ανάγκη ερμηνείας λόγω της αοριστίας της νομικής γλώσσας.

Α. Αναζητείται το νόημα των κανόνων δικαίου.

Β. Το νόημα του νόμου συνάπτεται με τους λόγους δράσης που αυτός υποδεικνύει

1.2. Ασύνετο ο νομοθέτης να ορίζει τακτικά το νόημα των νομικών όρων.

2. Με ποιο πνεύμα οφείλουμε να ερμηνεύουμε το δίκαιο;

2.1. Η πρακτική φύση της νομικής ερμηνείας.

Α. Τα νομικά ζητήματα αναφέρονται σε ουσιώδεις πτυχές του κοινωνικού βίου

Β. Αναζητείται το ρυθμιστικό νόημα των κανόνων δικαίου.

2.2. Η αιτιολόγηση των νομικών κρίσεων.

Α. Ειδικά αιτιολογημένη δικαστική απόφαση.

Β. Εμπεριστατωμένα αιτιολογημένη απόφαση

Γ. Αναστοχαστική ισορροπία ως προς το ερμηνευτικό αποτέλεσμα.

3. Μεθοδολογική ενότητα σε ολόκληρη την έννομη τάξη

3.1. Πώς δικαιολογείται η ενότητα μεθόδου;.

3.2. Ίδια μεθοδολογία δικαίου ισχύει και στην ερμηνεία του Συντάγματος.

Α. Η ερμηνεία του Συντάγματος είναι άραγε ξεχωριστή;.

Β. Κριτική στην εν λόγω θεώρηση.

4. Ερμηνεία με βάση το αίτημα του έλλογου νομοθέτη

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΕΙ ΤΙΣ ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ

1. Η ερμηνεία πλάθει ειδικότερο κανόνα βάσει της εφαρμοστέας διάταξης101

1.1. Νομική διάταξη και ειδικότερος κανόνας μέσω ερμηνείας.

Α. Νομική διάταξη και κανόνας δικαίου.

Β. Ο ερμηνευτής πλάθει έναν κανόνα εφαρμοστικό της κρίσιμης διάταξης.

1.2. Αναζητείται το ειδικό νομικό ενδιαφέρον της υπόθεσης.

1.3. Η νομική ερμηνεία περατώνεται σε επίπεδο πραγματολογικό.

2. Η διάκριση ανάμεσα σε νομικό και πραγματικό ζήτημα

3. Ο δικαστής δεν έχει διακριτική ευχέρεια σε ζητήματα νομικά.

3.1. Τι υποστηρίζεται υπέρ της «διακριτικής ευχέρειας» του δικαστή;.

3.2. Καμία διακριτική ευχέρεια του δικαστή στη νομική ερμηνεία.

3.3. Contra legem ερμηνεία δεν επιτρέπεται.

Α. Ιστορική θέση του ζητήματος.

Β. Συστηματική θέση του ζητήματος σήμερα.

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ: ΑΠΟ ΤΟΝ SAVIGNY ΠΡΟΣ ΕΜΑΣ

1. Η κλασική τετράδα μεθόδων ερμηνείας του Savigny.

2. «Βούληση του ιστορικού νομοθέτη» ή «σκοπός του νόμου»;

2.1. Το όλο ζήτημα αντανακλά βαθιές μεταβολές στη σύγχρονη αστική κοι­νωνία

2.2. Η διαμάχη γύρω από την τελολογική ερμηνεία.

Α. «Υποκειμενικά τελολογική ερμηνεία»;.

Β. «Αντικειμενικά τελολογική ερμηνεία»;.

3. Πώς οφείλει να πορεύεται ο ερμηνευτής του δικαίου;

3.1. Αποστολή της ερμηνείας του δικαίου.

3.2. Τι μας καλεί να πράττουμε η εφαρμοστέα νομική διάταξη;.

4. Υπάρχει σειρά προτίμησης μεταξύ των μεθόδων ερμηνείας;

4.1. Δεν υπάρχει σταθερή σειρά στη χρήση των μεθόδων ερμηνείας.

4.2. Δεν υπάρχει διαβάθμιση ανάμεσα στις μεθόδους ερμηνείας.

5. Η συμβολή της νομολογίας στην ερμηνεία του δικαίου

5.1. Η νομολογία αποτελεί δευτερογενώς πηγή δικαίου;.

Α. Η νομολογία δεν είναι πηγή δικαίου.

Β. Έχει όμως σπουδαία επιχειρηματολογική αξία.

5.2. Η νομολογία είναι δεσμευτική για επόμενη δικανική κρίση;.

Α. Ανεξαρτησία γνώμης των δικαστικών λειτουργών.

Β. Κατ’ εξαίρεση η νομολογία μπορεί να είναι δεσμευτική.

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Η αποκαλούμενη γραμματική ερμηνεία

1.1. Γραμματική κατανόηση του νόμου δεν αποτελεί μέθοδο ερμηνείας.

Α. Τι σημαίνει «γραμματική ερμηνεία»;.

Β. Η γλωσσική διατύπωση της διάταξης ως πύλη εισόδου στην ερμηνεία.

1.2. Το επιχείρημα «αφού ο νόμος δεν διακρίνει, ούτε ο ερμηνευτής δικαιούται να εισαγάγει κάποια διάκριση»

2. Λογική ερμηνεία

Α. Τρεις θεμελιώδεις αρχές της Λογικής.

Β. Τυπική και ουσιαστική ορθότητα ενός συμπεράσματος.

3. Ιστορική ερμηνεία

3.1. Η ιστορική νομική ερμηνεία.

3.2. Η ιστορική ερμηνεία δεν συνταυτίζεται με τη βούληση του ιστορικού νομοθέτη

3.3. Ιστορικο-κοινωνική κατανόηση θεσμών και κανόνων δικαίου.

4. Συστηματική ερμηνεία

5. Τελολογική ερμηνεία

5.1. Αναζητεί τη ρυθμιστική ratio του νόμου.

Α. Αφετηρία: τι εξυπηρετεί εξ αντικειμένου δεδομένη ρύθμιση;.

Β. Λόγοι που δικαιολογούν το ρυθμιστικό περιεχόμενο του νόμου.

5.2. Επισφαλές το επιχείρημα «από τη σιωπή του νομοθέτη συνάγεται ότι…».

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΤΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

1. Η κρατούσα γνώμη στην ερμηνεία του ποινικού δικαίου

1.1. Παρουσίαση της κρατούσας γνώμης.

1.2. Κριτική της κρατούσας γνώμης.

2. Πότε είναι έλλογη η νομοθέτηση στο ποινικό δίκαιο;

3. Πώς πρέπει να γίνεται η ερμηνεία του ποινικού δικαίου;

3.1. Τι εξυπηρετεί η εφαρμοστέα ποινική διάταξη σε έννομη τάξη ελευθερίας;.

3.2. Απαγορεύεται αναλογική ερμηνεία εις βάρος του δράστη.

4. Η ερμηνεία του φορολογικού δικαίου

4.1. Έκθεση της επικρατούσας γνώμης.

4.2. Κριτική της κρατούσας γνώμης.

5. Εποικοδομητική αντιπρόταση για ερμηνεία του φορολογικού δικαίου

5.1. Αρχές φορολογικής δικαιοσύνης.

5.2. Πώς πρέπει να ερμηνεύεται το φορολογικό δίκαιο;.

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΕΚΤΙΜΗΣΗ

ΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΤΙΚΟΥ ΚΑΝΟΝΑ

1. Ερμηνεία με επιχειρήματα γενικών αρχών της έννομης τάξης

1.1. Οι γενικές αρχές της έννομης τάξης.

Α. Τι είναι οι γενικές αρχές του δικαίου;.

Β. Ποιες είναι κατά βάση οι γενικές αρχές του δικαίου;.

1.2. Παράδειγμα γενικής αρχής δικαίου: μη εφαρμογή διάταξης αλλοδαπού δικαίου, η οποία προσκρούει στη δημόσια τάξη.

2. Ερμηνεία κοινού νόμου με επιχειρήματα από το Σύνταγμα

2.1. Ερμηνευτική αναγωγή στο Σύνταγμα.

2.2. Ερμηνεία κοινού νόμου σύμφωνη προς το Σύνταγμα.

Α. Ερμηνεία σύμφωνη προς το Σύνταγμα με αποτέλεσμα συσταλτικό.

Β. Ερμηνεία σύμφωνη προς το Σύνταγμα με αποτέλεσμα διασταλτικό

2.3. Έλεγχος για πιθανή αντισυνταγματικότητα της νομικής διάταξης.

3. Προεκτίμηση του εφαρμοστέου κανόνα, που προκύπτει ερμηνευτικά.

3.1. Η μορφή παρόμοιου επιχειρήματος.

3.2. Τι ακριβώς εκτιμάται εκ των προτέρων και με ποιον γνώμονα;.

ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΚΑΛΥΨΗ ΚΕΝΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. «Δικαιοπλασία» προς αντιμετώπιση των κενών δικαίου;.

1.1. Το νόημα του κενού δικαίου.

Α. Τι είναι κενό δικαίου;.

Β. Η σχετικότητα της έννοιας «κενό δικαίου».

1.2. Η πλήρωση κενών δικαίου αποτελεί «δικαστική διάπλαση δικαίου»;.

Α. Η ερμηνεία διακρίνεται σε «συνήθη» και «δικαιοπλαστική»;.

Β. Η πλήρωση κενών τελείται μεθοδικά δίχως απόκλιση από τη συνήθη ερμηνεία

2. Μεθοδική πλήρωση των κενών δικαίου.

2.1. Ερμηνεία αναλογική.

Α. Πώς τελείται αναλογική ερμηνεία;.

Β. Διαφέρει από τη λεγόμενη «διασταλτική» ερμηνεία.

2.2. Ερμηνεία εξ αντιδιαστολής.

2.3. Το δίλημμα μεταξύ αναλογικής ερμηνείας και εξ αντιδιαστολής.

2.4. Επιχειρήματα κατά μείζονα λόγο (a fortiori).

Α. Η λογική δομή τους.

Β. Επιχειρήματα από το λιγότερο στο περισσότερο και αντιστρόφως.

ENΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΑΡΣΗ ΑΝΤΙΝΟΜΙΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ

1. Αντινομίες στην έννομη τάξη

1.1. Είναι μορφή «ελαττωματικού δικαίου»;.

1.2. Το νόημα των αντινομιών στο δίκαιο.

1.3. Γενικός προσανατολισμός για άρση των αντινομιών στο δίκαιο.

Α. Ευρητικό το νόημα της αντινομίας δικαίου.

Β. Αντινομία αίρεται υπό το πρίσμα της ενότητας του δικαίου.

2. Ερμηνευτικοί «κοινοί τόποι» για άρση ασυμφωνίας μεταξύ κανόνων δικαίου.

2.1. Τρεις χαρακτηριστικοί κοινοί ερμηνευτικοί τόποι.

2.2. Περιορισμένη η χρησιμότητα των κοινών ερμηνευτικών τόπων.

3. «Στάθμιση» ανάμεσα σε αντίμαχα συμφέροντα;.

3.1. Η σχέση μεταξύ των κανόνων δικαίου δεν είναι παιχνίδι δύναμης.

3.2. Οι κανόνες δικαίου επικαλύπτονται αμοιβαία κι αλληλοσυμπληρώνονται.

Α. Ζητούμενο είναι η ερμηνευτική εναρμόνιση των κανόνων δικαίου.

Β. Συσχέτιση κανόνων και όχι «στάθμιση συμφερόντων».

4. Η αρχή της αναλογικότητας.

4.1. Η εμβέλεια της αρχής της αναλογικότητας.

Α. Δεν εξαντλείται σε διασφάλιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Β. Η γενική ιδέα της αρχής της αναλογικότητας.

4.2. Η κρατούσα θεώρηση για την αρχή της αναλογικότητας.

4.3. Εποικοδομητικός ανακαθορισμός της αρχής της αναλογικότητας.

Α. Πώς αρμόζει να εννοηθεί ορθότερα η αρχή της αναλογικότητας;.

Β. Η πρακτική αξία του ανακαθορισμού της αρχής της αναλογικότητας

5. Η αρχή της πρακτικής εναρμόνισης.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΔΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ

Εισαγωγή.

1. Το βαρίδιο του νομικού θετικισμού.

2. Διάκριση ανάμεσα στη θεσμική και τη γνωστική διάσταση των δικαστικών αποφάσεων

2.1. Η θεσμική όψη των δικαστικών αποφάσεων.

2.2. Η γνωστική και επιστημονική όψη των δικαστικών αποφάσεων.

3. Είδη και όρια της κριτικής στην απονομή της δικαιοσύνης.

4. Σε τι έγκειται τελικά η ορθότητα των νομικών κρίσεων;.

Διά ταύτα.