Β. Καραγεώργου, Η αρχή της διαφάνειας στην ενωσιακή έννομη τάξη, 2013

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Α΄ ΜΕΡΟΣ

Εννοιολογικός προσδιορισμός της διαφάνειας

και σύνδεσή της με άλλες θεμελιώδεις αρχές

Ι. Απόπειρα εννοιολογικού προσδιορισμού της διαφάνειας με αναφορές στη διεθνή και την ενωσιακή έννομη τάξη

Α. Εισαγωγικά ερωτήματα: Διαφάνεια για ποιόν;

Β. Οι εκφάνσεις εφαρμογής της διαφάνειας στη διεθνή έννομη τάξη

1. H θέσπιση υποχρεώσεων για την λήψη μέτρων σε εθνικό επίπεδο ως πρώτο πεδίο εφαρμογής

2. Η θέσπιση υποχρεώσεων για τα συμβαλλόμενα κράτη έναντι των Διεθνών Οργανισμών ως δεύτερο πεδίο εφαρμογής

3. Ο τρόπος λειτουργίας των Διεθνών Οργανισμών ως τρίτο πεδίο εφαρμογής

4. Συμπέρασμα: Το πρόταγμα της διαφάνειας στη διεθνή έννομη τάξη

Γ. H διαχρονική εξέλιξη και οι διαφορετικές εκδοχές του προτάγματος της διαφάνειας στην ενωσιακή έννομη τάξη

1. Η συζήτηση για την διαφάνεια στο πλαίσιο της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης

α) Η πρώτη φάση ανάδειξης του αιτήματος για διαφάνεια

β) Η δεύτερη φάση

2. Οι διάφορες εκδοχές της διαφάνειας στο πλαίσιο της ενωσιακής έννομης τάξης

ΙΙ. H σύνδεση της διαφάνειας με την δημοκρατική αρχή και την αρχή του κράτους δικαίου στην ενωσιακή έννομη τάξη

Α. Ο εννοιολογικός προσδιορισμός των γενικών αρχών της ενωσιακής έννομης τάξης

1. H έννοια της αρχής του δικαίου

2. Η προέλευση και ο προσδιορισμός των γενικών αρχών του ενωσιακού δικαίου

3. Οι «θεμελιώδεις» αρχές του ενωσιακού δικαίου

α) Η κατοχύρωση των θεμελιωδών αρχών πριν από την Συνθήκη της Λισσαβώνας

β) Η κατοχύρωση των θεμελιωδών αρχών στην αναθεωρημένη Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης

γ) Η νοηματική συγκρότηση των θεμελιωδών αρχών της ενωσιακής έννομης τάξης

B. Η Δημοκρατική Αρχή ως θεμελιώδης αρχή της ενωσιακής έννομης τάξης και η σύνδεσή της με την διαφάνεια

1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

2. Η δημοκρατική αρχή στην ενωσιακή έννομη τάξη

3. Η διαφάνεια ως αναπόσπαστο συστατικό της δημοκρατικής αρχής στην ενωσιακή έννομη τάξη

Γ. Η αρχή του κράτους δικαίου ως θεμελιώδης αρχή της ενωσιακής έννομης τάξης και η σύνδεσή της με την διαφάνεια

1. Η αρχή του κράτους δικαίου στην ενωσιακή έννομη τάξη

α) Η Ένωση ως Κοινότητα Δικαίου

β) Οι ειδικότερες εκφάνσεις της αρχής του κράτους δικαίου στην ενωσιακή έννομη τάξη

2. Σύνδεση της αρχής του κράτους δικαίου με την διαφάνεια στην ενωσιακή έννομη τάξη

ΙΙΙ. Συμπεράσματα - διαπιστώσεις του 1ου μέρους

Β΄ ΜΕΡΟΣ

Oι επιμέρους πτυχές της διαφάνειας στην ενωσιακή έννομη τάξη

Ι. Ο ανοικτός τρόπος λειτουργίας των ενωσιακών θεσμικών οργάνων

A. Tο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο

1. Ο θεσμικός ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο πλαίσιο του ευρω-ενωσιακού οικοδομήματος

α) Η νομοθετική και η γενικότερη κανονιστική αρμοδιότητα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

β) Οι δημοσιονομικές αρμοδιότητες

γ) Οι ελεγκτικές αρμοδιότητες

δ) Συνολική θεώρηση του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

2. Αξιολόγηση του ανοικτού χαρακτήρα λειτουργίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Β. Το Συμβούλιο

1. Ο θεσμικός ρόλος του Συμβουλίου στο πλαίσιο του ενωσιακού οικοδομήματος

α) Οι σχηματισμοί και οι αρμοδιότητες του Συμβουλίου

β) Η Προεδρία του Συμβουλίου και το COREPER - Βασικές δομές για την λειτουργία του Συμβουλίου

γ) Συνολική εκτίμηση του ρόλου του Συμβουλίου

2. Ζητήματα ανοικτής λειτουργίας του Συμβουλίου

α) Η προσβασιμότητα στον τρόπο λήψης των αποφάσεων

αα) Η αρχική κυριαρχία του κανόνα της μυστικότητας

ββ) Οι ρυθμίσεις για ενίσχυση της ανοικτής λειτουργίας του Συμβουλίου

γγ) H συμβολή του νέου συστήματος υπολογισμού των ψήφων στην ενίσχυση της ανοικτής λειτουργίας του Συμβουλίου

β) Η προσβασιμότητα στα σχετικά έγγραφα

γ) Σφαιρική αξιολόγηση του ανοικτού τρόπου λειτουργίας του Συμβουλίου

αα) Αξιολόγηση σε σχέση με την πλήρωση των κριτηρίων

ββ) Ειδικότερα ζητήματα σε σχέση με την ανοικτή λειτουργία του COREPER

γγ) Τελικό συμπέρασμα σε σχέση με την ανοικτή λειτουργία του Συμβουλίου

Γ. Ο ανοικτός χαρακτήρας στο πλαίσιο άσκησης της εκτελεστικής λειτουργίας

1. Ο ρόλος της Επιτροπής στο πλαίσιο του ενωσιακού οικοδομήματος

α) Δομή και συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μετά τις τροποποιήσεις της Συνθήκης της Λισσαβώνας

β) Το Κολλέγιο των Επιτρόπων και ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

γ) Οι αρμοδιότητες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

αα) Η ανάληψη νομοθετικής πρωτοβουλίας

ββ) Η άσκηση διοικητικών, εκτελεστικών και ελεγκτικών αρμοδιοτήτων

γγ) Η άσκηση κανονιστικής αρμοδιότητας

δδ) H οιονεί δικαστική εξουσία

δ) Συνολική αποτίμηση του ρόλου της Επιτροπής

2. Εσωτερική διοικητική μεταρρύθμιση και ανοικτή λειτουργία της Επιτροπής

α) Τα φαινόμενα διαφθοράς και κακοδιοίκησης ως κινητήριες δυνάμεις για την εσωτερική διοικητική μεταρρύθμιση

β) Η Λευκή Βίβλος για την Μεταρρύθμιση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

γ) Oι μεταρρυθμίσεις για την υλοποίηση των προβλέψεων της Λευκής Βίβλου

αα) Η θέσπιση κανόνων δεοντολογίας και οι αλλαγές στο καθεστώς λειτουργίας του προσωπικού

ββ) Ο καθορισμός προτεραιοτήτων στο πλαίσιο ενός στρατηγικού σχεδιασμού ως κεντρικός άξονας λειτουργίας της Επιτροπής

γγ) Οικονομική διαχείριση και εφαρμογή της αρχής της διαφάνειας

3. Η ανοικτή λειτουργία της Επιτροπής ως συλλογικού οργάνου

4. Συνολική αξιολόγηση των μεταρρυθμίσεων και του ανοικτού τρόπου λειτουργίας της Επιτροπής

II. Ειδικότερες εκφάνσεις του προτάγματος του ανοικτού χαρακτήρα: Ζητήματα διαφάνειας στο πλαίσιο της ενωσιακής δικαιοπαραγωγικής διαδικασίας και συμμετοχής του κοινού στη λήψη αποφάσεων

Α. Η ανάγκη ενίσχυσης της διαφάνειας στο πλαίσιο της διαδικασίας της συναπόφασης

1. Το παρατηρούμενο «έλλειμμα διαφάνειας» ως απόρροια των άτυπων τριμερών συναντήσεων (trilogues)

2. Αξιολόγηση της δημοκρατικής ποιότητας της διαδικασίας της συναπόφασης – Το έλλειμμα διαφάνειας

3. Προτάσεις για την ενίσχυση της διαφάνειας κατά την διαδικασία της συναπόφασης

α) Οι θέσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

β) Οι προτάσεις του μη κυβερνητικού Οργανισμού «Statewatch»

4. Γενικό συμπέρασμα για την διαδικασία της συναπόφασης

Β. Η έκδοση εκτελεστικών πράξεων στην ενωσιακή έννομη τάξη-Ζητήματα άσκησης ελέγχου και διαφάνειας

1. Εισαγωγικά ζητήματα

2. Βασικά χαρακτηριστικά του συστήματος της Επιτροπολογίας

α) Τα αρχικά στάδια ανάπτυξης του συστήματος

β) Η νέα Απόφαση για την «Επιτροπολογία» και η τροποποίησή της

2. Διαφάνεια και λογοδοσία στην μέχρι τώρα λειτουργία του συστήματος της Επιτροπολογίας

α) Η ανοικτή λειτουργία των επιτροπών (committees) στο πλαίσιο του συστήματος της Επιτροπολογίας

αα) Αξιολόγηση σε σχέση με την πλήρωση των κριτηρίων

ββ) Ο Δικαστικός έλεγχος σε σχέση με την λειτουργία των επιτροπών

β) Μηχανισμοί λογοδοσίας: Ποιος ελέγχει τις επιτροπές;

γ) Συμπέρασμα

3. Το σύστημα της Επιτροπολογίας μετά τις τροποποιήσεις της Συνθήκης της Λισσαβώνας

α) Εισαγωγικές παρατηρήσεις

β) Οι μη νομοθετικές πράξεις της Ένωσης και η αναδιαμόρφωση του συστήματος της Επιτροπολογίας

αα) Οι κατ’ εξουσιοδότηση πράξεις

ββ) Οι εκτελεστικές πράξεις

γ) Συμπέρασμα: Αξιολόγηση των σχετικών μεταρρυθμίσεων

Γ. Η θεσμοθέτηση της συμμετοχής του κοινού ως παράγοντας ενίσχυσης της διαφάνειας στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων

1. Η τάση για ενίσχυση της συμμετοχής του κοινού σε διεθνές και ενωσιακό επίπεδο

α) Η θεσμοθέτηση της συμμετοχής σε διεθνές επίπεδο

β) Η θεσμοθέτηση της συμμετοχής του κοινού σε ενωσιακό επίπεδο

2. Η θεσμοθέτηση της συμμετοχής του κοινού ως βασική αρχή της ενωσιακής έννομης τάξης

α) Οι σχετικές προβλέψεις σε επίπεδο πρωτογενούς ενωσιακού δικαίου

β) Οι σχετικές προβλέψεις των κειμένων χαλαρής νομικής δεσμευτικότητας

γ) Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία για την Διαφάνεια

3. Αξιολόγηση της θεσμοθέτησης της συμμετοχής των ενδιαφερομένων μερών στην ενίσχυση του ανοικτού τρόπου λειτουργίας των ενωσιακών οργάνων

Δ. Συμπέρασμα για τις ειδικές εκφάνσεις του ανοικτού χαρακτήρα στο πλαίσιο λειτουργίας του ενωσιακού οικοδομήματος

Ε. Συμπέρασμα σε σχέση με την αναγνώριση του «ανοικτού χαρακτήρα» ως μιας «σχετικά» αυτόνομης αρχής της ενωσιακής έννομης τάξης

III. H πρόσβαση στα έγγραφα των ενωσιακών οργάνων ως η πλέον σημαντική πτυχή της διαφάνειας στην ενωσιακή έννομη τάξη

Α. Οι σχετικές προβλέψεις του πρωτογενούς ενωσιακού δικαίου

1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

2. Oι ρυθμίσεις του πρωτογενούς ενωσιακού δικαίου για την πρόσβαση στα έγγραφα μετά την θέση σε ισχύ της Συνθήκης της Λισσαβώνας

α) Οι σχετικές προβλέψεις σε επίπεδο Συνθηκών

β) Το άρθρο 42 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων

3. Η αναγνώριση της πρόσβασης στα έγγραφα ως ειδική πτυχή της διαφάνειας

Β. Οι σχετικές ρυθμίσεις σε επίπεδο δευτερογενούς ενωσιακού δικαίου – Ο Κανονισμός 1049/2001/ΕΚ για την πρόσβαση στα έγγραφα

1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

2. Το πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού

α) Οι φορείς του δικαιώματος πρόσβασης

β) Το ουσιαστικό πεδίο εφαρμογής - το περιεχόμενο της έννοιας του εγγράφου

αα) Η νοηματική συγκρότηση της έννοιας του εγγράφου

ββ) Τα έγγραφα «εσωτερικής χρήσης» και τα «ευαίσθητα έγγραφα»

γγ) Η κατάργηση του κανόνα του «συντάκτη»

γ) Συμπέρασμα: Το πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού και η αρχή της διαφάνειας

3. Oι εξαιρέσεις από το δικαίωμα πρόσβασης

α) Εισαγωγικές παρατηρήσεις

β) Οι υποχρεωτικές εξαιρέσεις

αα) Oι υποχρεωτικές εξαιρέσεις για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος

α1. Εξαιρέσεις για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος όσον αφορά την δημόσια ασφάλεια

α2. Εξαιρέσεις για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος όσον αφορά την άμυνα και τις στρατιωτικές υποθέσεις

α3. Εξαιρέσεις για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος όσον αφορά τις διεθνείς σχέσεις της Ένωσης

α4. Εξαιρέσεις για την προστασία του δημοσίου συμφέροντος όσον αφορά τη δημοσιονομική, νομισματική ή οικονομική πολιτική της Ένωσης ή των κρατών-μελών

α5. Συμπέρασμα: Η ευρύτατη διακριτική ευχέρεια των θεσμικών οργάνων και ο περιορισμένος δικαστικός έλεγχος

ββ) Οι υποχρεωτικές εξαιρέσεις για την προστασία της ιδιωτικής ζωής και της ακεραιότητας του ατόμου

β1. Το περιεχόμενο των εξαιρέσεων

β2. Η σχετική νομολογία των ενωσιακών δικαιοδοτικών οργάνων – Υποθέσεις Βorax και Βavarian Lager

β3. Συμπέρασμα: Η υποχρέωση απόδειξης κινδύνου και η σχέση του Κανονισμού 1049/2001/ΕΚ με τον Κανονισμό 45/2001/ΕΚ για την προστασία των προσωπικών δεδομένων

γ) Οι δυνητικές εξαιρέσεις

αα) Η προστασία των εμπορικών συμφερόντων και της πνευματικής ιδιοκτησίας

α1. Το κανονιστικό περιεχόμενο της εξαίρεσης

α2. Η σχετική νομολογία των ενωσιακών Δικαστηρίων

ββ) Η προστασία των δικαστικών διαδικασιών

β1. Το περιεχόμενο της εν λόγω εξαίρεσης

β2. Αξιολόγηση των σχετικών νομολογιακών τάσεων

γγ) Η προστασία των νομικών συμβουλών

γ1. Το κανονιστικό περιεχόμενο της εν λόγω εξαίρεσης

– Νομικές γνωμοδοτήσεις για την τρέχουσα νομοθετική διαδικασία

– Νομικές γνωμοδοτήσεις για την διοικητική διαδικασία

γ2. Αξιολόγηση των σχετικών νομολογιακών τάσεων

δδ) Η προστασία των σκοπών επιθεώρησης, έρευνας και οικονομικού ελέγχου

δ1. Το κανονιστικό περιεχόμενο της εξαίρεσης και η ερμηνεία από τα ενωσιακά δικαιοδοτικά όργανα

δ2. Αξιολόγηση των σχετικών νομολογιακών τάσεων

δ) Η εξαίρεση σε σχέση με την προστασία της διαδικασίας λήψης αποφάσεων

αα) Το κανονιστικό περιεχόμενο της εν λόγω εξαίρεσης

ββ) Η νομολογιακή ερμηνεία της εξαίρεσης

β1. Οι διοικητικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων

β2. Οι νομοθετικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων

γγ) Αξιολόγηση των σχετικών νομολογιακών τάσεων

ε) Η εξαίρεση για την προστασία εγγράφων που προέρχονται από κράτη-μέλη

αα) Κανονιστικό περιεχόμενο και νομολογιακές τάσεις

α1. Η αρχική νομολογία του πρώην Πρωτοδικείου (νυν Γενικού Δικαστηρίου)

α2. Υπόθεση ΙWAF I – Η απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης

α3. Υπόθεση ΙWAF II – Η Απόφαση του Γενικού Δικαστηρίου

α4. Υπόθεση Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας κατά Επιτροπής – η Απόφαση του Γενικού Δικαστηρίου

α5. Υπόθεση IWAF II – H Απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης

ββ) Αξιολόγηση των σχετικών νομολογιακών τάσεων

στ) Συμπερασματική παρουσίαση των γενικών νομολογιακών τάσεων σε σχέση με τις εξαιρέσεις του δικαιώματος πρόσβασης στα έγγραφα

4. Συμπέρασμα: Γενική αξιολόγηση του Κανονισμού 1049/2001/ΕΚ

Γ. Οι προτάσεις για την αναδιαμόρφωση του Κανονισμού 1049/2001/ΕΚ

1. Η πρόταση της Επιτροπής για αναθεώρηση του Κανονισμού του έτους 2008

2. Οι σχετικές εξελίξεις μετά την υποβολή της πρότασης της Επιτροπής

Δ. Συμπέρασμα: Διαφάνεια και πρόσβαση στα έγγραφα – Σχέση σύνδεσης και αυτοτέλειας

ΙV. H υποχρέωση αιτιολόγησης των νομικών κανόνων και η σαφήνεια δικαίου ως βασικές πτυχές της διαφάνειας στην ενωσιακή έννομη τάξη

Α. Η αιτιολόγηση των νομικών κανόνων στην ενωσιακή έννομη τάξη

1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

2. Τα ειδικότερα στοιχεία της υποχρέωσης αιτιολόγησης των νομικών πράξεων

α) Ο τύπος της αιτιολογίας

β) Το περιεχόμενο και το εύρος της αιτιολογίας

3. Η αιτιολογία ως κριτήριο αξιολόγησης των νομικών κανόνων στην ενωσιακή έννομη τάξη

α) Οι ειδικότερες λειτουργίες της αιτιολόγησης των νομικών κανόνων

β) Η υποχρέωση αιτιολόγησης των νομικών κανόνων ως ειδική πτυχή της διαφάνειας και καινοτόμο στοιχείο του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού

4. Συμπέρασμα: Η αιτιολόγηση των νομικών κανόνων ως ειδική πτυχή της διαφάνειας

B. Η αρχή της σαφήνειας δικαίου ως βασική πτυχή της αρχής της διαφάνειας

1. Eισαγωγικές παρατηρήσεις

2. Το κανονιστικό περιεχόμενο του προτάγματος της σαφήνειας δικαίου και η σύνδεσή του με την αρχή της ασφάλειας δικαίου

α) Η κατοχύρωση της αρχής της ασφάλειας δικαίου στην γερμανική έννομη τάξη και στην ενωσιακή έννομη τάξη

i) Η αρχή της ασφάλειας δικαίου στην γερμανική έννομη τάξη και η επίδρασή της σε ευρωπαϊκό επίπεδο

ii) Η αρχή της ασφάλειας δικαίου και η αρχή της προστασίας της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης στην ενωσιακή έννομη τάξη

β) Το πρόταγμα της σαφήνειας δικαίου ως ειδική έκφανση της αρχής της ασφάλειας δικαίου

i) Η σαφήνεια του περιεχομένου των νομικών κανόνων της ενωσιακής έννομης τάξης

αα) Προσβασιμότητα αναφορικά με το περιεχόμενο

ββ) Ύπαρξη ξεκάθαρων διαδικασιών

γγ) Σαφήνεια Δικαίου και κατευθυντήριες συστάσεις της Επιτροπής

ii) Η σαφήνεια κατά την εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου

γ) Συμπέρασμα: Η σαφήνεια δικαίου ως ειδική πτυχή της διαφάνειας

Γ. Η σημασία της αναγνώρισης της υποχρέωσης αιτιολόγησης και της σαφήνειας δικαίου ως ειδικών πτυχών της διαφάνειας

Γ΄ ΜΕΡΟΣ

Συμπεράσματα: Συνιστά η διαφάνεια μια νέα αυτόνομη αρχή

της ενωσιακής έννομης τάξης;

Ι. Η αρχή της διαφάνειας στην πολυδιάστατη εκδοχή της

ΙΙ. Η αναγνώριση επιμέρους πτυχών της διαφάνειας ως αναδυόμενων, αυτόνομων αρχών της ενωσιακής έννομης τάξης

ΙΙΙ. Η γενικότερη κανονιστική σημασία της διαφάνειας στην ενωσιακή έννομη τάξη και οι μελλοντικές προοπτικές της

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΗΜΜΑΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ