Κ. Χρυσόγονος, Εισηγήσεις Συνταγματικού Δικαίου, 2022

Περιεχόμενα

Πρόλογος

Κυριότερες συντομογραφίες

Πρώτο Μέρος: Το Σύνταγμα Εισαγωγή

§ 1. Το συνταγματικό δίκαιο ως κλάδος της νομικής επιστήμης

Κεφάλαιο Πρώτο

ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ

§ 2. Το συνταγματικό κράτος

Α. Χαρακτηριστικά και τυπολογία του συνταγματικού κράτους

Β. Η πρόκληση της «παγκοσμιοποίησης»

§ 3. Έννοιες και λειτουργίες του Συντάγματος

Α. Οι παραδοσιακές εννοιολογικές διακρίσεις

α. Τυπικό και ουσιαστικό Σύνταγμα

β. Γραπτό και άγραφο Σύνταγμα

γ. Αυστηρό και ήπιο Σύνταγμα

Β. Η κανονιστική δύναμη του Συντάγματος ως κριτήριο διάκρισης

α. Εικονικά Συντάγματα και θνησιγενή «Συντάγματα»

β. Κανονιστικά Συντάγματα

Γ. Οι κύριες λειτουργίες του Συντάγματος

α. Η οργανωτική λειτουργία

β. Η εγγυητική λειτουργία

γ. Η νομιμοποιητική λειτουργία

δ. Η ενοποιητική λειτουργία

§ 4. Παραγωγή και μεταβολή του Συντάγματος

Α. Συντακτική εξουσία

Β. Αναθεωρητική λειτουργία

Γ. Λανθάνουσες συνταγματικές μεταβολές

α. Αλλοίωση του Συντάγματος

β. Συνθήκες του πολιτεύματος

γ. Η συνταγματική πρακτική

δ. Το «συνταγματικό έθιμο»

ε. Η διάτρηση του Συντάγματος

στ. Η καταστρατήγηση του Συντάγματος

Κεφάλαιο Δεύτερο

Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΣΜΟΥ

§ 5. Οι βαθμίδες εξέλιξης των ελληνικών συνταγματικών κειμένων

Α. Η επαναστατική περίοδος και η μοναρχία του Όθωνα

Β. Η πρώτη περίοδος της «βασιλευόμενης δημοκρατίας»

α. Το Σύνταγμα του 1864 και η αρχή της δεδηλωμένης

β. Το Σύνταγμα του

Γ. Η βραχύβια κατάργηση της βασιλείας

Δ. Η προβληματική παλινόρθωση της δυναστείας

5. H επταετής στρατιωτική δικτατορία............................................................................ 35

§ 6. Η μεταπολίτευση και το νέο Σύνταγμα

Α. Η περίοδος άσκησης συντακτικής εξουσίας

Β. Το Σύνταγμα του

§ 7. Οι αναθεωρήσεις του Συντάγματος του

Α. Η συνταγματική οριοθέτηση της αναθεωρητικής λειτουργίας

α. Τα ουσιαστικά όρια

β. Τα διαδικαστικά όρια

γ. Το ενδεχόμενο δικαστικού ελέγχου της αναθεώρησης

Β. Η αναθεώρηση του

Γ. Η αναθεώρηση του

Δ. Η αναθεώρηση του

ΣΤ. Η αναθεώρηση του

Κεφάλαιο Τρίτο

ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ

§ 8. Οι εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος

Α. Ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων

α. Ο χαρακτήρας του ελέγχου

1. Έλεγχος διάχυτος, παρεμπίπτων και συγκεκριμένος........................................ 51
2. Ο ρόλος του ΑΕΔ.............................................................................................. 53
3. Ειδικά ζητήματα ελέγχου από τα ανώτατα δικαστήρια................................ 54
4. Αυτεπάγγελτος έλεγχος.................................................................................... 55

β. Αντικείμενο και κριτήριο του ελέγχου

γ. Έκταση του ελέγχου

δ. Όρια του ελέγχου

ε. Οι συνέπειες της διαπίστωσης της αντισυνταγματικότητας

Β. Έλεγχος συνταγματικότητας από άλλα κρατικά όργανα

Γ. Η σύμφωνη με το Σύνταγμα ερμηνεία των νόμων

Δ. Η άμεση εφαρμογή του Συντάγματος

Ε. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης

ΣΤ. Το δικαίωμα αντίστασης

§ 9. Το συνταγματικό πλαίσιο για την ένταξη της χώρας στη διεθνή κοινότητα και στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης

Α. Η συνταγματική ρύθμιση των διεθνών σχέσεων

Β. Η σχέση διεθνούς και εσωτερικού δικαίου

α. Γενικές παρατηρήσεις

β. Οι διεθνείς συνθήκες στην ελληνική έννομη τάξη

1. Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις........................................................................... 75
2. Η συνταγματική ρύθμιση της σύναψης και ενσωμάτωσης των διε-

θνών συνθηκών

3. Η τυπική ισχύς των διεθνών συνθηκών........................................................... 78
4. Ο δικαστικός έλεγχος της αντισυμβατικότητας............................................ 79
5. Ο όρος της αμοιβαιότητας............................................................................... 80
6. Η ερμηνεία των διεθνών συνθηκών................................................................. 80

γ. Το γενικό διεθνές δίκαιο στην ελληνική έννομη τάξη

Γ. Σύνταγμα και ευρωπαϊκή ενοποίηση

α. Η εξελικτική θέσμιση της ενωμένης Ευρώπης

β. Το ενωσιακό δίκαιο και η σχέση του με τα εθνικά δίκαια

1. Οι πηγές του ενωσιακού δικαίου........................................................................ 83
2. Η ενωσιακή οπτική για τη σχέση των έννομων τάξεων.................................. 85
3. Οι παρ. 2 και 3 του άρθρου 28 Συντ................................................................. 86
4. Η σύμφωνη με το ενωσιακό δίκαιο ερμηνεία του Συντάγματος................... 87
5. Το ενδεχόμενο αντίθεσης μεταξύ εθνικού Συντάγματος και ευρωπαϊ-

κού ενωσιακού δικαίου

γ. Η μείζων Ευρώπη

Δεύτερο Μέρος: Οι θεμελιώδεις συνταγματικές αρχές

Εισαγωγή

§ 10. Οι θεμελιώδεις αρχές ως συνταγματικοί κανόνες

Κεφάλαιο Πρώτο

Η ΠΡΟΕΔΡΕΥΟΜΕΝΗ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

§ 11. Η δημοκρατική αρχή

Α. Τυπολογία του δημοκρατικού πολιτεύματος

Β. Η ισχύουσα συνταγματική ρύθμιση

α. Η κανονιστική σημασία της δημοκρατικής αρχής

β. Res publica

γ. Πολιτική ελευθερία και πολιτική ισότητα

δ. Λαϊκή κυριαρχία

§ 12. Το κοινοβουλευτικό σύστημα

Α. Η πολιτική αντιπροσώπευση ως προϋπόθεση του κοινοβουλευτικού συστήμα- τος

Β. Η συνταγματική κατοχύρωση του κοινοβουλευτικού συστήματος και οι συνέ-

πειές της

§ 13. Η συνταγματική υποδοχή του κομματικού φαινομένου

Α. Πολιτικά κόμματα και δημοκρατική αντιπροσώπευση

Β. Οι συνταγματικές ρυθμίσεις για τα κόμματα

α. Οι κύριες επιλογές του συντακτικού νομοθέτη

1. Το πολιτικό κόμμα ως συνταγματικός θεσμός............................................... 109
2. Το πολιτικό δικαίωμα ίδρυσης κόμματος ή συμμετοχής σ’ αυτό................ 110
3. Η συνταγματική αρχή του πολυκομματισμού και της παροχής ίσων ευκαιριών στα κόμματα 112
4. Η συνταγματική κατοχύρωση της εσωκομματικής δημοκρατίας και η

μη επέμβαση στα εσωτερικά των κομμάτων

β. Η κρατική οικονομική ενίσχυση και οι εγγυήσεις διαφάνειας

γ. Οι περιορισμοί για δημόσιους λειτουργούς και υπαλλήλους

Κεφάλαιο Δεύτερο

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΩΝ

§ 14. Εννοιολογικό περιεχόμενο και συνταγματική κατοχύρωση της διάκρισης

Α. Η θεωρία της διάκρισης των εξουσιών

Β. Από τη διάκριση των εξουσιών στη διάκριση των λειτουργιών

Γ. Από την αποδυνάμωση στην εκλογίκευση της κρατικής εξουσίας

Δ. Η διάκριση των λειτουργιών στο ισχύον Σύνταγμα

§ 15. Η νομοθετική λειτουργία

Α. Ο νόμος και οι διακρίσεις του

α. Τυπικός και ουσιαστικός νόμος

1. Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις......................................................................... 125
2. Οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου.......................................................... 126
3. Η σχέση μεταξύ τυπικών και ουσιαστικών νόμων και οι νόμοι-μέ-

τρα

β. Η έννοια του νόμου στο Σύνταγμα

γ. Ιδιαίτερες κατηγορίες νόμων

1. Εκτελεστικοί και οργανικοί νόμοι................................................................... 129
2. Εφάπαξ εκδιδόμενοι νόμοι.............................................................................. 131
3. Άλλες περιπτώσεις.......................................................................................... 132

Β. Η αποστολή και τα όρια της νομοθετικής λειτουργίας

Γ. Η ισχύς του τυπικού νόμου

α Η τυπική ισχύς

β. Η χρονική ισχύς

§ 16. Η εκτελεστική λειτουργία

Α. Η αποστολή και τα όρια της εκτελεστικής λειτουργίας

Β. Κυβέρνηση και διοίκηση

Γ. Η κανονιστική αρμοδιότητα της διοίκησης

α. Τα συνταγματικά θεμέλια της κανονιστικής αρμοδιότητας

β. Τα εκτελεστικά διατάγματα

γ. Οι διέπουσες τη νομοθετική εξουσιοδότηση αρχές

δ. Η γενική εξουσιοδότηση

ε. Η ειδική εξουσιοδότηση

στ. Η ειδικότερη εξουσιοδότηση

ζ. Η λαθραία κανονιστική δραστηριότητα

§ 17. Η δικαστική λειτουργία

Α. Το συνταγματικό περίγραμμα και το ζήτημα της νομιμοποίησης της δικαστικής λειτουργίας

Β. Η ιδιαίτερη αποστολή της δικαστικής λειτουργίας

α. Οι διαφοροποιήσεις σε σχέση με τη νομοθετική λειτουργία

β. Οι διαφοροποιήσεις σε σχέση με την εκτελεστική λειτουργία

Γ. Οι νομοθετικές επεμβάσεις στα δικαστικά έργα

α. Η αναδρομική κατάργηση δικαστικά βεβαιωμένων δικαιωμάτων

β. Η κύρωση ατομικών διοικητικών πράξεων

γ. Η κατάργηση εκκρεμών δικών

δ. Η αναβίωση περαιωμένων δικών

ε. Η επιβολή αποδεικτικών περιορισμών

στ. Η αμνηστία και η ειδική παραγραφή

Κεφάλαιο Τρίτο

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ

§ 18. Το κράτος δικαίου ως έννοια-πλαίσιο

Α. Η ιστορική διαδρομή της έννοιας

Β. Η ρητή κατοχύρωση του κράτους δικαίου το 2001 και η μετέπειτα εξέλιξη

Γ. Το κράτος δικαίου στο ευρωπαϊκό δίκαιο

α. Από την οπτική γωνία της Ευρωπαϊκής Ένωσης

β. Από την οπτική γωνία της ΕΣΔΑ

§ 19. Η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου

Τρίτο Μέρος: Τα όργανα του κράτους Εισαγωγή

§ 20. Έννοια, διακρίσεις και φορείς των κρατικών οργάνων

Α. Οι έννοιες του οργάνου και της αρμοδιότητας

Β. Οι διακρίσεις των οργάνων

Γ. Οι φορείς των οργάνων

Κεφάλαιο Πρώτο ΤΟ ΕΚΛΟΓΙΚΟ ΣΩΜΑ

§ 21. Νομική φύση και αρμοδιότητες του εκλογικού σώματος

Α. Το εκλογικό σώμα ως το ανώτατο όργανο του κράτους

Β. Οι αρμοδιότητες του εκλογικού σώματος

α. Οι βουλευτικές εκλογές

β. Η εκλογή των αρχών των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης

γ. Η εκλογή αντιπροσώπων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο

δ. Το δημοψήφισμα

1. Το συνταγματικό πλαίσιο................................................................................ 184
2. Το δημοψήφισμα του 2015............................................................................. 186

§ 22. Συνταγματικά χαρακτηριστικά της ψήφου και της ψηφοφορίας

Α. Άμεση ψηφοφορία

Β. Καθολική ψηφοφορία

Γ. Μυστική ψηφοφορία

Δ. Ταυτόχρονη διενέργεια των εκλογών

Ε. Υποχρεωτική ψηφοφορία

ΣΤ. Ελεύθερη και ανόθευτη εκδήλωση της λαϊκής θέλησης

Ζ. Η ισότητα της ψήφου

§ 23. Εκλογικό σύστημα και εκλογικές περιφέρειες

Α. Οι συνταγματικές παράμετροι του καθορισμού του εκλογικού συστήματος

Β. Το ισχύον εκλογικό σύστημα

Γ. Η χάραξη των εκλογικών περιφερειών και ο καθορισμός των εδρών τους

Κεφάλαιο Δεύτερο Η ΒΟΥΛΗ

§ 24. Το παθητικό εκλογικό δικαίωμα

Α. Τα προσόντα εκλογιμότητας

Β. Οι περιορισμοί του παθητικού εκλογικού δικαιώματος

α. Γενικές παρατηρήσεις

β. Τα σχετικά κωλύματα

γ. Τα απόλυτα κωλύματα

δ. Τα ασυμβίβαστα

Γ. Ο δικαστικός έλεγχος των βουλευτικών εκλογών

§ 25. Η νομική θέση του βουλευτή

Α. Κτήση και απώλεια της βουλευτικής ιδιότητας

Β. Η ελεύθερη εντολή

Γ. Η βουλευτική ασυλία

α. Το ανεύθυνο

β. Το ακαταδίωκτο

γ. Η ratio και τα όρια της ασυλίας

δ. Το βουλευτικό απόρρητο

Δ. Η βουλευτική αποζημίωση

§ 26. Οργάνωση και λειτουργία της Βουλής

Α. Η αυτονομία της Βουλής

Β. Τα χρονικά όρια των κοινοβουλευτικών εργασιών

Γ. Το προεδρείο και οι σχηματισμοί της Βουλής

Δ. Οι συνεδριάσεις και η λήψη των αποφάσεων της Βουλής

Ε. Η νομοθετική διαδικασία

ΣΤ. Η αυθεντική ερμηνεία των νόμων

Ζ. Η συνταγματική ρύθμιση της φορολογίας και της δημοσιονομικής διαχείρισης

α. Η νομιμότητα και η βεβαιότητα του φόρου

1. Η έννοια του φόρου και η διάκρισή της από άλλες μορφές επιβαρύν-

σεων

2. Η συνταγματική οριοθέτηση του τρόπου επιβολής φορολογικών βαρών 236
3. Η υποχρέωση έντοκης επιστροφής των αχρεωστήτως καταβληθέ- ντων 237
4. Η συνταγματική κατοχύρωση της βεβαιότητας του φόρου...................... 238

β. Η μη αναδρομικότητα του φόρου

γ. Ο κρατικός προϋπολογισμός

δ. Η κοπή ή έκδοση νομίσματος

Η. Ο κοινοβουλευτικός έλεγχος

§ 27. Η διάλυση της Βουλής

Α. Η νομικοπολιτική σημασία του θεσμού

Β. Η ισχύουσα ρύθμιση

α. Η συνταγματικά υποχρεωτική διάλυση

β. Η διάλυση με προεδρική πρωτοβουλία

γ. Η διάλυση με κυβερνητική πρωτοβουλία

Κεφάλαιο Τρίτο Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ

§ 28. Η ανάδειξη της κυβέρνησης και η απαλλαγή της από τα καθήκοντά της

Α. Ο διορισμός της κυβέρνησης

α. Τα διατάγματα διορισμού πρωθυπουργού και υπουργών

β. Η πλειοψηφική εκδοχή σχηματισμού κυβέρνησης

γ. Η μειοψηφική εκδοχή σχηματισμού κυβέρνησης

δ. Η εκλογική κυβέρνηση

ε. Το πρόσωπο του πρωθυπουργού

Β. Η παροχή ψήφου εμπιστοσύνης

Γ. Η απαλλαγή της κυβέρνησης από τα καθήκοντά της

α. Σε περίπτωση άρσης της εμπιστοσύνης της Βουλής

β. Σε περίπτωση παραίτησης

γ. Σε περίπτωση θανάτου ή αδυναμίας του πρωθυπουργού

§ 29. Συγκρότηση και αποστολή της κυβέρνησης

Α. Η οργάνωση της κυβέρνησης

Β. Η νομική θέση των μελών της κυβέρνησης

α. Κατηγορίες μελών και μη

β. Προσόντα και ασυμβίβαστα

Γ. Η συνταγματική αποστολή της κυβέρνησης

α. Η κυβέρνηση ως όργανο καθορισμού της δημόσιας πολιτικής

β. Η ιδιαίτερη θέση του πρωθυπουργού

γ. Οι αρμοδιότητες των υπουργών

δ. Οι αρμοδιότητες των υφυπουργών

§ 30. H υπουργική ευθύνη

Α. Πολιτική ευθύνη

Β. Ποινική ευθύνη

Γ. Αστική ευθύνη

Κεφάλαιο Τέταρτο

O ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

§ 31. Ανάδειξη και νομική θέση του Προέδρου της Δημοκρατίας

Α. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ως ρυθμιστής του πολιτεύματος

Β. Προεδρικό ασυμβίβαστο και χορηγία

Γ. Η εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας

α. Τα προσόντα εκλογιμότητας

β. Η εκλογική διαδικασία

γ. Η προεδρική θητεία

δ. Ο (μη) δικαστικός έλεγχος της εκλογής

Δ. Η αναπλήρωση του Προέδρου της Δημοκρατίας

Ε. Η περιορισμένη ευθύνη του Προέδρου της Δημοκρατίας

§ 32. Οι προεδρικές αρμοδιότητες

Α. Αρχές που διέπουν την άσκηση των αρμοδιοτήτων του αρχηγού του κράτους. 284 α. Ο κανόνας της προσυπογραφής

β. Ο κανόνας της δημοσιότητας

γ. Το τεκμήριο αναρμοδιότητας

Β. Οι επιμέρους προεδρικές αρμοδιότητες

α. Οι ρυθμιστικές αρμοδιότητες

β. Οι νομοθετικές αρμοδιότητες

1. Η έκδοση και δημοσίευση των νόμων............................................................ 288
2. Η έκδοση πράξεων νομοθετικού περιεχομένου............................................ 289
3. Η απονομή χάρης........................................................................................... 290

γ. Οι εκτελεστικές αρμοδιότητες

Κεφάλαιο Πέμπτο ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ

§ 33. Η δικαστική ανεξαρτησία

§ 34. Η οργάνωση και λειτουργία των δικαστηρίων