Γ. Κουτσούκου, Έννομες συνέπειες των αποφάσεων του δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης επί προδικαστικής παραπομπής, 2020

Πρόλογος

Προλογικό σημείωμα

Πίνακας συντομογραφιών

§ 1. Εισαγωγή

I. Αντικείμενο και στόχοι της έρευνας

II. Μεθοδολογία της έρευνας

Μέρος Α΄

Η προδικαστική παραπομπή στο σύστημα δικαστικής προστασίας

της Ευρωπαϊκής Ένωσης

§ 2. Ο θεσμός της προδικαστικής παραπομπής

I. Η προδικαστική διαδικασία

1. Το Δικαστήριο και η παροχή δικαστικής προστασίας στην Ένωση

2. Δικαιολογητικός λόγος της διαδικασίας προδικαστικής παραπομπής

3. Λειτουργία του θεσμού της προδικαστικής παραπομπής

4. Δυνατότητα ή υποχρέωση υποβολής προδικαστικού ερωτήματος;

α) Δικαστήρια κατώτερου βαθμού

β) Δικαστήρια ανώτατου βαθμού

γ) Παράβαση της υποχρέωσης υποβολής προδικαστικού ερωτήματος

5. Προϋποθέσεις «παραδεκτού» του προδικαστικού ερωτήματος

α) Υποβολή του προδικαστικού ερωτήματος από νομιμοποιούμενο εθνικό όργανο

β) Αντικείμενο της προδικαστικής παραπομπής

γ) Σημασία του ερωτήματος για την έκδοση αποφάσεως στην κύρια δίκη

6. Κατανομή αρμοδιοτήτων μεταξύ εθνικού δικαστή και Δικαστηρίου

7. Απόφαση επί προδικαστικής παραπομπής

ΙΙ. Απόφαση περί υποβολής προδικαστικού ερωτήματος

1. Περιεχόμενο της αποφάσεως περί υποβολής προδικαστικού ερωτήματος

2. Προσβλητό της αποφάσεως

3. Συνέπειες της ανακλήσεως υποβληθέντος προδικαστικού ερωτήματος

ΙΙΙ. Το αντικείμενο της δίκης επί του προδικαστικού ερωτήματος

1. Το αντικείμενο της δίκης ενώπιον του Δικαστηρίου υπό το πρίσμα της νομολογίας του

2. Η εφαρμογή της νομολογίας του Δικαστηρίου επί του αντικειμένου της δίκης στην προδικαστική διαδικασία

α) Προδικαστικό ερώτημα περί του κύρους πράξεως ευρωπαϊκού οργάνου

β) Προδικαστικό ερώτημα περί ερμηνείας διατάξεως του δικαίου της Ένωσης.

§ 3. Λειτουργικά συναφείς εθνικές διαδικασίες

Ι. Το Δικαστήριο ως οιονεί Συνταγματικό Δικαστήριο

II. Προδικαστική παραπομπή και λειτουργικά συναφείς εθνικές διαδικασίες

1. Γαλλία - Question prioritaire de constitutionalité

2. Γερμανία

α) Υποβολή ερωτήματος από κάθε δικαστήριο όταν ανακύπτει ζήτημα συνταγματικότητας - konkrete Normenkontrolle

β) Υποβολή ερωτήματος από τα Συνταγματικά Δικαστήρια των ομοσπονδιακών κρατιδίων - einheitliche Grundgesetzrechtsprechung

3. Ιταλία - Questione di legittimità costituzionale

III. Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Μέρος Β΄

Έννομες συνέπειες των προδικαστικών αποφάσεων

εξ επόψεως Ευρωπαϊκού Δικαίου

§ 4. Έλλειψη δυνατότητας προσβολής με ένδικα βοηθήματα

I. Απρόσβλητο της αποφάσεως με ανακοπή ερημοδικίας κατά το άρθρο 156 του Κανονισμού Διαδικασίας

II. Προσβλητό της αποφάσεως επί του προδικαστικού ερωτήματος με αίτηση επαναλήψεως της διαδικασίας (άρθρο 159) ή τριτανακοπή (άρθρο 157);

ΙΙΙ. Συμπερασματική παρατήρηση

§ 5. Ουσιαστικό δεδικασμένο

Ι. Ενέργεια δεδικασμένου της αποφάσεως επί προδικαστικής παραπομπής κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου

ΙΙ. Ενέργεια ουσιαστικού δεδικασμένου;

1. Η διφορούμενη γλωσσική απόδοση του άρθρου 91, παρ. 1 του Κανονισμού Διαδικασίας ως πηγή παρερμηνειών

2. Ουσιαστικό δεδικασμένο και απόφαση επί προδικαστικού ερωτήματος: Έννοιες ασύμβατες

α) Δικαιοσυγκριτική θεώρηση της τελεολογίας του θεσμού του ουσιαστικού δεδικασμένου

β) Ασυμβατότητα του αντικειμένου του ουσιαστικού δεδικασμένου προς τη φύση και λειτουργία του θεσμού της προδικαστικής παραπομπής

γ) Παρέκβαση: Δεδικασμένο των αποφάσεων του γαλλικού Conseil constitutionnel και του γερμανικού Bundesverfassungsgericht

III. Το κανονιστικό περιεχόμενο του άρθρου 91, παρ. 1 του Κανονισμού Διαδικασίας - Δεσμευτική ενέργεια των αποφάσεων του Δικαστηρίου

§ 6. Δεσμευτική ενέργεια στο πλαίσιο της αρχικής δίκης

Ι. Ερμηνευτικές αποφάσεις

1. Υποκειμενικά όρια

α) Τα δικαστήρια της κύριας δίκης

αα) Γενικά

ββ) Δέσμευση των εθνικών συνταγματικών δικαστηρίων από την απόφαση του Δικαστηρίου

β) Διάδικοι της αρχικής δίκης

2. Δογματική θεμελίωση των υποκειμενικών ορίων της δεσμευτικής ενέργειας

3. Αντικειμενικά όρια της δεσμευτικής ενέργειας

α) Διατακτικό της αποφάσεως

β) Σκεπτικό της αποφάσεως

4. Λειτουργία της δεσμευτικής ενέργειας

α) Θετική λειτουργία

β) Αρνητική λειτουργία

5. Έκταση της δεσμευτικής ενέργειας

α) Το κριθέν ζήτημα ερμηνείας

β) Δυνατότητα εκ νέου υποβολής προδικαστικού ερωτήματος

6. Φύση της δεσμευτικής ενέργειας

ΙΙ. Αποφάσεις που αναγνωρίζουν την ακυρότητα ή εγκυρότητα πράξεως οργάνου της Ένωσης

1. Αποφάσεις που αναγνωρίζουν την ακυρότητα

α) Δογματική θεμελίωση - Υποκειμενικά όρια

β) Αντικειμενικά όρια

γ) Λειτουργία της δεσμευτικής ενέργειας

αα) Θετική λειτουργία

ββ) Αρνητική λειτουργία

δ) Έκταση της δεσμευτικής ενέργειας

αα) Εγκυρότητα συγκεκριμένης πράξεως

ββ) Δυνατότητα εκ νέου υποβολής προδικαστικού ερωτήματος

2. Αποφάσεις που αναγνωρίζουν την εγκυρότητα

§ 7. Έννομες συνέπειες εκτός του πλαισίου της αρχικής δίκης

Ι. Σύντομη δικαιοσυγκριτική επισκόπηση

1. Το precedent στο αγγλικό δίκαιο

2. Δεσμευτική ενέργεια εκτός του πλαισίου της αρχικής δίκης στα ηπειρωτικά νομικά συστήματα

3. Συμπερασματικές παρατηρήσεις

ΙΙ. Ενέργεια των αποφάσεων του Δικαστηρίου εκτός του πλαισίου της αρχικής δίκης;

ΙΙΙ. Ερμηνευτικές αποφάσεις

1. Δέσμευση ετέρων εθνικών δικαστηρίων

α) Δογματικό θεμέλιο της δεσμευτικής ενέργειας

β) Αντικειμενικά όρια

γ) Έκταση της δεσμεύσεως

δ) Λειτουργία της δεσμευτικής ενέργειας

ε) Φύση της δεσμευτικής ενέργειας

στ) Παρέκβαση: Διάσπαση του δεδικασμένου;

2. Έτερα κρατικά όργανα των κρατών μελών

α) Η θέση του Δικαστηρίου

β) Δογματική θεμελίωση

γ) Ειδικότερα: Η υποχρέωση των εθνικών διοικητικών αρχών να επανεξετάζουν διοικητικές πράξεις που στηρίζονται σε εσφαλμένη ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης

3. Έτερα όργανα της Ένωσης

IV. Αποφάσεις επί του κύρους πράξεων οργάνων της Ένωσης

1. Αποφάσεις που αναγνωρίζουν την εγκυρότητα πράξεως

2. Αποφάσεις που αναγνωρίζουν την ακυρότητα πράξεως οργάνου της Ένωσης.

α) Δογματική θεμελίωση

β) Αντικειμενικά όρια

γ) Υποκειμενικά όρια

αα) Δικαστήρια άλλων κρατών μελών

i) Έκταση της δεσμεύσεως

ii) Λειτουργία

ββ) Έτερα κρατικά όργανα

i) Διοικητικά όργανα

ii) Νομοθετικά όργανα

γγ) Έτερα όργανα της Ένωσης

δ) Φύση της δεσμευτικής ενέργειας

§ 8. Δέσμευση του Δικαστηρίου από τις αποφάσεις του

Ι. Ερμηνευτικές αποφάσεις

ΙΙ. Διαπιστωτικές της ακυρότητας αποφάσεις

ΙΙΙ. Η Δικαστηριακή πρακτική

ΜΕΡΟΣ Γ΄

Έννομες συνέπειες των προδικαστικών αποφάσεων

εξ επόψεως Εθνικού Δικαίου

§ 9. Δεσμευτική ενέργεια στο πλαίσιο της αρχικής δίκης

Ι. Δογματική θεμελίωση της δεσμευτικής ενέργειας του Δικαστηρίου έναντι των εθνικών δικαστηρίων

ΙΙ. Αποδοχή της δεσμεύσεως του αιτούντος εθνικού δικαστηρίου

1. Γενικά

2. Εμπειρικά δεδομένα

3. Νομολογία εθνικών δικαστηρίων

α) Γαλλία

β) Γερμανία

γ) Ελλάς

δ) Ιταλία

ΙΙΙ. Συμμόρφωση προς την απόφαση του Δικαστηρίου υπό όρους: Η απόφαση του γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου στην υπόθεση Gauweiler

IV. Περιπτώσεις μη συμμορφώσεως προς τις αποφάσεις του Δικαστηρίου επί προδικαστικού ερωτήματος

1. Αγγλία

2. Γαλλία

3. Γερμανία

4. Ελλάς

5. Ιταλία

V. Επισκόπηση και κριτική αποτίμηση της νομολογίας των εθνικών δικαστηρίων περί των δικαιοδοτικών ορίων του Δικαστηρίου

1. Υπέρβαση των δικαιοδοτικών ορίων

α) Απλή υπέρβαση των ορίων της ερμηνευτικής αρμοδιότητας του Δικαστηρίου

β) Πράξεις ultra vires

αα) Η νομολογία του γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου

ββ) Κριτική αποτίμηση

2. Σύγκρουση προς θεμελιώδεις εθνικές συνταγματικές αρχές ή δικαιώματα

α) Παράλληλη προστασία των θεμελιωδών ελευθεριών σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο

β) Εφαρμογή εθνικών κανόνων προστασίας των θεμελιωδών ελευθεριών

§ 10. Δεσμευτική ενέργεια εκτός του πλαισίου της αρχικής δίκης

Ι. Αγγλία

ΙΙ. Βέλγιο

ΙΙΙ. Γαλλία

IV. Γερμανία

1. Βundesgerichtshof

2. Bundesverwaltungsgericht

3. Bundesfinazhof

V. Ιταλία

ΜΕΡΟΣ Δ΄

Διαχρονικά αποτελέσματα των προδικαστικών αποφάσεων

του Δικαστηρίου

§ 11. Η αρχή της ex tunc ενέργειας

Ι. Δικαιοσυγκριτική θεώρηση των διαχρονικών αποτελεσμάτων των εθνικών συνταγματικών δικαστηρίων

1. Γερμανία

2. Γαλλία

3. Ιταλία

4. Αυστρία

ΙI. Η αρχή της ex tunc ενέργειας των αποφάσεων του Δικαστηρίου

1. Ερμηνευτικές αποφάσεις

2. Αναγνωριστικές της ακυρότητας αποφάσεις

ΙΙΙ. Προστασία των εκ της ex tunc ενέργειας θιγομένων προσώπων

§ 12. Εξαίρεση από την αρχή της ex tunc ενέργειας

Ι. H κατ’ εξαίρεση αναγνώριση ex nunc ενέργειας στις αποφάσεις του Δικαστηρίου.

1. Αναγνωριστικές της ακυρότητας αποφάσεις

α) Ανάλογη εφαρμογή του άρθρου 264 παρ. 2 ΣΛΕΕ

β) Η αποκλειστικότητα της εξουσίας του Δικαστηρίου

γ) Προϋποθέσεις αναγνωρίσεως ex nunc ενέργειας

αα) Διαδικαστικές προϋποθέσεις

ββ) Ουσιαστικές προϋποθέσεις

δ) Η εξουσία εκτιμήσεως του Δικαστηρίου

ε) Παρέκβαση: Η αντίδραση θεωρίας και νομολογίας στις υποθέσεις Roquette Frères και Fragd

2. Ερμηνευτικές αποφάσεις

α) Ενέργεια ex nunc και αρχή της ασφάλειας του δικαίου

β) Αποκλειστική εξουσία του Δικαστηρίου

γ) Προϋποθέσεις περιορισμού των διαχρονικών αποτελεσμάτων

αα) Υποβολή αιτήματος

ββ) Ασαφής νομική κατάσταση και καλή πίστη

γγ) Πιθανολόγηση ιδιαιτέρως σημαντικών συνεπειών

δδ) Αδυναμία υποβολής αιτήματος στο πλαίσιο προηγούμενης διαδικασίας

δ) Έκταση της ex nunc ενέργειας

ε) Εξαίρεση από την αρχή της ex nunc ενέργειας

στ) Δυνατότητα επικλήσεως εθνικών αποκλειστικών προθεσμιών

ΙΙ. Παρέκβαση: Δυνατότητα εκ νέου παραπομπής προς λεπτομερή καθορισμό των διαχρονικών αποτελεσμάτων

ΙΙΙ. Περιορισμός των διαχρονικών αποτελεσμάτων των αποφάσεων του Δικαστηρίου: Σκέψεις de lege ferenda

ΜΕΡΟΣ E΄

Μη συμμόρφωση προς τις προδικαστικές αποφάσεις του Δικαστηρίου

§ 13. Συνέπειες της μη συμμορφώσεως

Ι. Ένδικα βοηθήματα σε εθνικό επίπεδο

1. Δικαστήρια κατώτερου βαθμού

2. Ανώτατα Δικαστήρια

ΙΙ. Ένδικα βοηθήματα σε ευρωπαϊκό επίπεδο

1. Προσφυγή παραβάσεως (άρθρα 258 και 259 ΣΛΕΕ)

2. Ευθύνη του κράτους μέλους προς αποζημίωση

ΙΙΙ. Κριτική προσέγγιση των ελεγκτικών μηχανισμών σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο

1. Η εγγενής θεσμική αδυναμία της προδικαστικής διαδικασίας του άρθρου 267 ΣΛΕΕ

2. Η αναγκαιότητα προβλέψεως ενδίκων βοηθημάτων σε εθνικό επίπεδο

Συμπεράσματα

Βιβλιογραφία

Ελληνική βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

Πίνακας νομολογίας

Αλφαβητικό ευρετήριο