Α. Μάνεσης, Συνταγματική θεωρία και πράξη, τόμ. 2, 2007

Στον τόμο αυτόν περιλαμβάνονται κείμενα του Δασκάλου μας Αριστόβουλου Μάνεση που καλύπτουν μια εικοσαετία (19802000) συνεχούς και δημιουργικής προσφοράς στο Συνταγματικό Δίκαιο και στο δημόσιο βίο της χώρας. Πρόκειται για τη συνέχεια του πρώτου τόμου που είχε επιμεληθεί ο ίδιος με τίτλο «Συνταγματική Θεωρία και Πράξη», όπου είχαν δημοσιευθεί τα κείμενα της εικοσιπενταετίας 19541979. Η έκδοση του δεύτερου τόμου είναι βασική προτεραιότητα του Ομίλου «Αριστόβουλος Μάνεσης» και αποτελεί τον οφειλόμενο φόρο τιμής στον Επιστήμονα, στον ενεργό Πολίτη και στον Άνθρωπο που σφράγισε –με το δημοκρατικό ήθος, την πληθωρική προσωπικότητα, το αγωνιστικό φρόνημα και το πλούσιο έργο του– το Συνταγματικό Δίκαιο στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα.

Την έκδοση του τόμου είχε αποφασίσει ο ίδιος, ο οποίος μάλιστα είχε επιλέξει τα κείμενα και αρχίσει την επεξεργασία τους. Η πρωτοβουλία του Ομίλου «Αριστόβουλος Μάνεσης» αποτελεί στην πραγματικότητα εκπλήρωση της επιθυμίας του για την ολοκλήρωση αυτής της επίπονης προσπάθειας. Το εγχείρημα έχει ως αφετηρία την προεργασία που είχε κάνει ο ίδιος, στηρίζεται δε στα κριτήρια επιλογής και στις ιεραρχήσεις του ως προς την παρουσίαση των κειμένων. Οι υπογράφοντες τον πρόλογο αναλάβαμε την επεξεργασία και την επιμέλεια των κειμένων, με την πολύτιμη συνδρομή του Θανάση Ξηρού, συμπληρώνοντας και διευκρινίζοντας τις επιλογές του Δασκάλου μας, ιδίως σε όσα ζητήματα δεν είχε προφθάσει να προχωρήσει τη δική του προεργασία. Η περιορισμένη συμβολή μας αφορά αφενός τον εμπλουτισμό του τόμου με ορισμένα από τα τελευταία κείμενα της περιόδου 19992000 και αφετέρου την κατάταξή τους σε θεματικές ενότητες.

Ως προς την παράθεσή τους επιθυμούμε να επισημάνουμε ότι δεν ήταν δυνατό να ακολουθηθεί η κατάταξη του πρώτου τόμου. Η βασική διάκριση εκεί γίνεται με κριτήριο το χρόνο της δημοσίευσης των κειμένων, δηλαδή αν αφορούσαν την περίοδο πριν από ή μετά τη δικτατορία. Το κριτήριο αυτό δεν προσφέρεται για την κατάταξή τους στον παρόντα τόμο, αφού η περίοδος 19802000 χαρακτηρίζεται από την ομαλή λειτουργία των συνταγματικών θεσμών. Ως εκ τούτου, προκρίναμε τη θεματική κατάταξη, η οποία αντιστοιχεί κατά βάση προς εκείνη που επέλεξε ο συγγραφέας για κάθε ένα από τα δύο μέρη του πρώτου τόμου, με ορισμένες πάντως αναγκαίες διαφοροποιήσεις. Συγκεκριμένα, η κατάταξη περιλαμβάνει επτά θεματικές ενότητες:

Στην πρώτη εντάσσονται κείμενα ευρύτερου θεωρητικού ενδιαφέροντος για τις σχέσεις και τις αλληλεξαρτήσεις που προσδιορίζουν τις θεμελιώδεις έννοιες της συνταγματικής επιστήμης: το κράτος, το δίκαιο, το Σύνταγμα και την πολιτική. Πρόκειται για συμβολές με πρωτότυπους, πυκνούς, κριτικούς και καίριους προβληματισμούς, που άνοιξαν κυριολεκτικά δρόμους για την καλλιέργειά της και είχαν μεγάλη απήχηση στη συνταγματική θεωρία και πράξη της χώρας μας.

Τα κείμενα της δεύτερης ενότητας πραγματεύονται την εξέλιξη των συνταγματικών και πολιτικών μας θεσμών. Ο συγγραφέας είτε ανατέμνει σημαντικές στιγμές και πτυχές της ιστορίας του ελληνικού συνταγματισμού –με ιδιαίτερη έμφαση στις απαρχές του– είτε εισφέρει πολύτιμες κριτικές σκέψεις και προτάσεις για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να εφαρμόζεται το Σύνταγμα υπό το πρίσμα της συγκυρίας και των ιστορικών εξελίξεων.

Στην τρίτη ενότητα τα κείμενα αναφέρονται στην αναθεώρηση του Συντάγματος. Πρόκειται, εν πρώτοις, για τη διεισδυτική και εκτενή εξέταση της αναθεώρησης του 1986, που αποτελεί σημείο αναφοράς για κάθε μελετητή της, καθώς και για επί μέρους κρίσιμες προσεγγίσεις της κορυφαίας αυτής πολιτειακής λειτουργίας. Από τις αναλύσεις του Αριστόβουλου Μάνεση προκύπτουν ανάγλυφα οι θέσεις του τόσο για τους όρους μιας αναθεωρητικής πρωτοβουλίας απαλλαγμένης από μικροπολιτικές σκοπιμότητες όσο και για τις κατευθύνσεις στις οποίες πρέπει να κινείται η αναθεωρητική πολιτική.

Στην τέταρτη ενότητα περιλαμβάνονται κείμενα που αγκαλιάζουν όλο το φάσμα των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η προστασία τους –σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο– που αναπροσδιορίζεται διαρκώς στο ιστορικό γίγνεσθαι, αποτέλεσε άλλωστε το προσφιλέστερο ίσως πεδίο της πολύπλευρης ενασχόλησής του με το συνταγματικό δίκαιο. Τα κείμενα της πέμπτης ενότητας αφιερώνονται σε επί μέρους πτυχές του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι επισημάνσεις του αποκαλύπτουν χρόνιες υστερήσεις και πολλαπλές παθογένειες, συνοδεύονται δε από προτάσεις για την εύρυθμη λειτουργία των θεσμών με αίσθηση ρεαλισμού και ιστορική ευαισθησία.

Η έκτη ενότητα περιέχει κείμενα που αναδεικνύουν την πολυεπίπεδη σχέση της γλώσσας με το δίκαιο. Η σωστή χρήση της σύγχρονης ελληνικής γλώσσας στα νομικά κείμενα –αλλά και γενικότερα στην επιστήμη– ήταν κυριολεκτικά το «πάθος» του Δασκάλου μας. Δεν αρκέσθηκε όμως σε διαπιστώσεις για την επιτεινόμενη κακοποίησή της, αλλά υπέδειξε συγκεκριμένες λύσεις, παραθέτοντας κατά τρόπο εξαντλητικό χαρακτηριστικά παραδείγματα, τα οποία αποκαλύπτουν τον πλούτο της και αποβλέπουν στην αποφυγή γλωσσικών «βαρβαρισμών».

Στην έβδομη και τελευταία μικρή ενότητα εντάσσονται δύο αποχαιρετισμοί του Δασκάλου, από βάθους καρδιάς, σε αγαπητούς μαθητές του, που έφυγαν τόσο νωρίς και τόσο άδικα. Τα κείμενα του ανά χείρας τόμου αντιπροσωπεύουν μια εικοσαετία αγωνίας, αναζητήσεων και αγώνων ενός Ανθρώπου που αποτελεί πρότυπο Δασκάλου, Επιστήμονα, Διανοούμενου και Πολίτη. Από τις μελέτες και τα άρθρα του προβάλλει το ανήσυχο, μαχητικό και ανυπότακτο πνεύμα του, που συνδύαζε υποδειγματικά τον κριτικό επιστημονικό λόγο με τη δημοκρατική ευθύνη και την κοινωνική ευαισθησία, χωρίς ποτέ να «συμμορφωθεί προς τας υποδείξεις» της εξουσίας ή να ενδώσει στις σειρήνες της ματαιοδοξίας και του καιροσκοπισμού. Ο Αριστόβουλος Μάνεσης ανέδειξε όσο κανείς άλλος τις κοινωνικές και πολιτικές πτυχές του Συντάγματος με ενάργεια και πληρότητα, καθώς επίσης τους ιστορικούς καθορισμούς των συνταγματικών θεσμών. Υπερασπίσθηκε με το λόγο και τη στάση του τη δημοκρατία και την ελευθερία και δεν διανοήθηκε ποτέ να νοθεύσει τις επιστημονικές του απόψεις με πολιτικές ή άλλες σκοπιμότητες.

Η παρακαταθήκη του είναι, γι’ αυτό, πολύτιμη. Το μεγαλύτερο μέρος της, αν εξαιρέσουμε τις βασικές μονογραφίες και τα διδακτικά εγχειρίδια, περιέχεται στον παρόντα αλλά και στον πρώτο τόμο, που αποτελούν από κοινού μια ενιαία και ολοκληρωμένη «Συνταγματική Θεωρία και Πράξη». Τη «Θεωρία», που ανοίγει και φωτίζει –με τις αξίες, τις αρχές και τις προτάσεις της– το δρόμο μιας ανοιχτής και δημοκρατικής κοινωνίας. Και την «Πράξη», ως πεδίο δοκιμασίας και αξιολόγησης, όχι μόνο για την ορθότητα της «Θεωρίας» αλλά και για την ειλικρίνεια των θέσεων και των προθέσεων.

Μισός αιώνας «Θεωρίας» και «Πράξης» συνοψίζει την πολυσήμαντη προσφορά του Αριστόβουλου Μάνεση και συμπυκνώνει τον γνώμονα για τον ομώνυμο Όμιλο που ανέλαβε τη δύσκολη αποστολή να συνεχίσει το έργο του και να κρατήσει ζωντανό τον επιστημονικό λόγο και το παράδειγμά του. Ο Δάσκαλός μας τοποθέτησε ψηλά τον πήχη. Γι’ αυτό αποφασίσαμε να αναδημοσιεύσουμε τον πρώτο και να εκδώσουμε το δεύτερο τόμο της «Συνταγματικής Θεωρίας και Πράξης» σε μια περίοδο πνευματικής ξηρασίας και υποχώρησης των αξιών. Τα κείμενά του αποτελούν πηγή έμπνευσης και ερέθισμα εγρήγορσης, όχι μόνο για μας αλλά και για όποιον διακατέχεται από το πάθος του για την υπεράσπιση των μεγαλύτερων κατακτήσεων του ανθρώπου: της δημοκρατίας, της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Από τον πρόλογο του βιβλίου