Α. Κοτζάμπαση, Κληρονομική διαδοχή μεταξύ συζύγων, 2007

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

§ 1. Η σύγχρονη συζυγική οικογένεια και το ιδεολογικό στίγμα της κληρονομικής διαδοχής μεταξύ των συζύγων

Ι. Οι έννομες σχέσεις του συζύγου που επιζεί με τους λοιπούς κληρονόμους

1. Τα δικαιώματα των κληρονόμων έναντι του επιζώντος συζύγου

2. Τα δικαιώματα του επιζώντος συζύγου έναντι των κληρονόμων

3. H θεωρία των πολλαπλών ενεργειών και ειδικά η ακύρωση του γάμου μετά τη λύση του με θάνατο

ΙΙ. Οι κοινωνικές αλλαγές στη δομή της οικογένειας και η σχέση τους με τη ρύθμιση της κληρονομικής διαδοχής μεταξύ των συζύγων

ΙΙΙ. Πραγματολογικά στοιχεία σχετικά με την ελευθερία διάθεσης

§ 2. Ιστορική και δικαιοσυγκριτική προσέγγιση του θέματος

Ι. Ιστορική αναδρομή της κληρονομικής διαδοχής των συζύγων

ΙΙ. Η εξέλιξη των κληρονομικών δικαιωμάτων του συζύγου που επιζεί στα ευρωπαϊκά δίκαια

ΜΕΡΟΣ Α΄

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΣ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ

ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ

§ 3. Η υπόσταση του γάμου ως πρόβλημα κατεξοχήν της κληρονομικής διαδοχής των συζύγων στη διαδοχή από το νόμο

Ι. Εννοιολογικές οριοθετήσεις

ΙΙ. Ο ανυπόστατος γάμος ως ιδιαίτερη μορφή ανίσχυρης δικαιοπραξίας και η αμφιλεγόμενη σημασία της στη σύγχρονη εποχή

ΙΙΙ. Τα «ουσιώδη στοιχεία του πραγματικού» της υπόστασης του γάμου

1. Η διαφορά φύλου ως άρρητη και αναντίρρητη προϋπόθεση της υπόστασης του γάμου - Οριακά ζητήματα

2. Η συστατική πράξη του γάμου

α. Ζητήματα σχετικά με τις τυπικές ελλείψεις στο θρησκευτικό τύπο

α1. Γάμοι με «αντικανονική» ιερολογία

β1. Γάμοι από λειτουργό «γνωστού» δόγματος ή θρησκεύματος

γ1. Γάμοι «μικτοί»

δ1. Προϋποθέσεις και τυπικό που δεν είναι αντίθετες «στη δημόσια τάξη» κατά το άρθρο 1367 §3 εδ. α ΑΚ

β. Ζητήματα σχετικά με τις τυπικές ελλείψεις στον πολιτικό τύπο

α1. Πολιτικοί γάμοι από τοπικά αναρμόδιο δήμαρχο

β1. Οι παλαιοί πολιτικοί γάμοι

γ1. Οι προξενικοί γάμοι

3. Ζητήματα σχετικά με τους διεθνείς γάμους

4. Ζητήματα σχετικά με τη δήλωση βούλησης των μελλονύμφων

α. Δήλωση σύγχρονη και δημόσια

β. Η ενέργεια της δήλωσης της βούλησης

ΙV. Η ύπαρξη ανυπόστατου γάμου στη διαδοχή με διαθήκη

§ 4. Η ύπαρξη του γάμου ως δικονομικό ζήτημα - Οριοθετήσεις

Ι. Η σχέση της αναγνωριστικής αγωγής για την ύπαρξη του γάμου με την περί κλήρου αγωγή

1. Η αναγνώριση της ύπαρξης γάμου κατά το άρθρο 70 ΚΠολΔ

2. Η αναγνώριση του κληρονομικού δικαιώματος του επιζώντος συζύγου στην περί κλήρου αγωγή κατά το άρθρο 1871 ΑΚ

ΙΙ. Η συζήτηση της αναγνωριστικής αγωγής του άρθρου 70 ΚΠολΔ με τη διαδικασία των γαμικών διαφορών

1. Η δυνατότητα άσκησης μόνο κύριας αγωγής

2. Η δωσιδικία και η διαδικασία της αναγνωριστικής αγωγής

ΙΙΙ. Οι διάδικοι στη δίκη κυρίως μετά το θάνατο του ενός «συζύγου»

1. Ενεργητική νομιμοποίηση

2. Παθητική νομιμοποίηση

ΙV. Οι συνέπειες της άσκησης της αναγνωριστικής αγωγής

1. Η αναστολή της κληρονομικής διαφοράς κατά το άρθρο 610 ΚΠολΔ

2. Το δεδικασμένο της απόφασης για την ύπαρξη του γάμου

V. Κριτικές παρατηρήσεις: ο ανυπόστατος γάμος ένας κοινωνικά ξεπερασμένος νομικός θεσμός;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΎ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ

ΤΟΥ ΕΠΙΖΩΝΤΟΣ ΣΥΖΥΓΟΥ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ

§ 5. Η κληρονομική μερίδα του συζύγου στη διαδοχή από το νόμο

I. Η κλήση του συζύγου στην εξ αδιαθέτου διαδοχή

ΙΙ. Η κλήση του συζύγου που επιζεί στην αναγκαστική διαδοχή

ΙΙΙ. Το συζυγικό εξαίρετο

1. Προϋπόθεση κτήσης

2. Περιορισμός του εξαιρέτου υπέρ των τέκνων του κληρονομουμένου

3. Νομική φύση

4. Η έκταση του «εξαιρέτου»

5. Το συζυγικό εξαίρετο και η νόμιμη μοίρα των αναγκαίων κληρονόμων

IV. Η προστασία του συζύγου με βάση τις ρυθμίσεις για την οικογενειακή στέγη

1. Γενικά

2. Ιδιόκτητη οικογενειακή στέγη και διανομή της κληρονομίας ή μόνο του ακινήτου της οικογενειακής στέγης

α. Προϋποθέσεις εφαρμογής του άρθρου 1889 ΑΚ

α1. Η έννοια της οικογενειακής στέγης

β1. Αίτηση του συζύγου που επιζεί

γ1. Οι ειδικές περιστάσεις

β. Η διακριτική ευχέρεια του δικαστηρίου

3. Μισθωμένη οικογενειακή στέγη και θάνατος του συζύγου - μισθωτή

α. Η νομική φύση του δικαιώματος του άρθρου 612 §2 ΑΚ

β. Ο αναγκαστικός χαρακτήρας του άρθρου 612 §2 ΑΚ

V. Δικονομικά ζητήματα

§ 6. Η εγκατάσταση του συζύγου ως κληρονόμου στη διαδοχή με διαθήκη

Ι. Το δικαίωμα της ελεύθερης διάθεσης και οι περιορισμοί του -Γενικά

ΙΙ. Περιορισμοί που συνδέονται με τον τύπο στη διαδοχή με διαθήκη

1. Η απαγόρευση της συνδιαθήκης των συζύγων

2. Το κώλυμα σύμπραξης του συζύγου ή πρώην συζύγου ως συμβολαιογράφου ή μάρτυρα στη σύνταξη διαθήκης

ΙΙΙ. Περιορισμοί που συνδέονται με τις διατάξεις για τη νόμιμη μοίρα

1. Περιορισμοί που αφορούν την προστασία των αναγκαίων κληρονόμων έναντι του επιζώντος συζύγου

α. Το πρόβλημα του υπολογισμού της νόμιμης μοίρας όταν συντρέχει σύζυγος που επιζεί

β. Δωρεές εν ζωή μεταξύ των συζύγων και εν γένει παροχές χωρίς αντάλλαγμα

α1. Η τύχη των δωρεών εν ζωή μεταξύ συζύγων μετά το θάνατο

β1. Δωρεές αιτία θανάτου προς το σύζυγο

γ1. Παροχές χωρίς αντάλλαγμα με άλλο τρόπο

2. Περιορισμοί που αφορούν την προστασία του επιζώντος συζύγου ως μεριδούχου

α. Η παράλειψη μεριδούχου κατά το άρθρο 1786 ΑΚ

β. Η κατάλειψη της νόμιμης μοίρας με επικαρπία ή άλλο περιορισμένο εμπράγματο δικαίωμα

γ. Κατάλειψη της νόμιμης μοίρας με άλλο τρόπο

α1. Με κληροδοσία, με το βάρος καταπιστεύματος υπέρ τρίτου, με εγκατάσταση σε δήλο πράγμα

β1. Με αντικείμενα εκτός κληρονομίας

ΜΕΡΟΣ Β΄

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΑΠΩΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΥ

ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΔΙΑΔΟΧΗ ΑΠΟ ΤΟ ΝΟΜΟ

§ 7. Η απώλεια του κληρονομικού δικαιώματος λόγω της ακύρωσης του γάμου μετά το θάνατο σύμφωνα με το άρθρο 1381 ΑΚ

Ι. Η τυπολογία του άκυρου γάμου ως άκυρης δικαιοπραξίας - Γενικά

ΙΙ. Η ειδική ρύθμιση της ακυρότητας του γάμου

1. Η κήρυξη της ακυρότητας με αμετάκλητη δικαστική απόφαση

α. Ο νομικός χαρακτήρας της αγωγής για ακύρωση του γάμου

β. Τα πρόσωπα που νομιμοποιούνται στη δίκη ακύρωσης του γάμου

α1. Ενεργητική νομιμοποίηση

i. Η άσκηση του δικαιώματος ακύρωσης από το σύζυγο

ii. Η λύση του άκυρου γάμου με θάνατο του συζύγου κατά την εκκρεμοδικία

iii. Η άσκηση της αγωγής ακύρωσης από τους κληρονόμους ως τρίτα πρόσωπα

iv. Η ακυρότητα του γάμου ως πρόκριμα κληρονομικής διαφοράς

β1. Παθητική νομιμοποίηση

2. Περιορισμοί στην άσκηση του δικαιώματος ακύρωσης του γάμου

α. Λόγω έλλειψης άμεσου εννόμου συμφέροντος για την ακύρωση μετά το θάνατο

β. Λόγω καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος ακύρωσης

3. Η ειδική διαδικασία των γαμικών διαφορών και οι ιδιορρυθμίες της ως προς την απόδειξη

4. Οι συνέπειες της ακύρωσης του γάμου μετά το θάνατο του συζύγου

ΙΙΙ. Η περίπτωση του ακυρώσιμου γάμου

ΙV. Κριτικές παρατηρήσεις: Η ακύρωση του γάμου μετά το θάνατο ως δογματική ανακολουθία

§ 8. Η απώλεια του κληρονομικού δικαιώματος του συζύγου λόγω

της άσκησης αγωγής διαζυγίου σύμφωνα με το άρθρο 1822 AK

Ι. Η σημασία της συζυγικής κρίσης για το κληρονομικό δικαίωμα του συζύγου που επιζεί - Γενικά

ΙΙ. Προϋποθέσεις εφαρμογής του άρθρου 1822 ΑΚ

1. Η άσκηση αγωγής διαζυγίου από το θανόντα

2. Η ύπαρξη «βάσιμου λόγου» διαζυγίου

α. Η έννοια της «βασιμότητας» του λόγου διαζυγίου

β. Το ενεργό του λόγου διαζυγίου κατά το χρόνο του θανάτου

3. Η περίπτωση του συναινετικού διαζυγίου

ΙΙΙ. Η έννομη συνέπεια του άρθρου 1822 ΑΚ

ΙV. Κριτικές παρατηρήσεις: Η αντισυνταγματικότητα της μονομερούς απώλειας του κληρονομικού δικαιώματος στο άρθρο 1822 ΑΚ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΔΙΑΔΟΧΗ ΜΕ ΔΙΑΘΗΚΗ

§ 9. Η απώλεια του κληρονομικού δικαιώματος του συζύγου λόγω της ακυρότητας του γάμου, της λύσης ή της άσκησης αγωγής διαζυγίου σύμφωνα με το άρθρο 1785 ΑΚ

Ι. Η νομική φύση του κανόνα: ερμηνευτικός κανόνας ή πλήρωση κενού με συμπληρωτική ερμηνεία;

ΙΙ. Προϋποθέσεις εφαρμογής

1. Η ύπαρξη διάταξης υπέρ του επιζώντος συζύγου

2. Η ύπαρξη άκυρου ή ακυρώσιμου γάμου

α. Ακύρωση του γάμου με αμετάκλητη απόφαση πριν από το θάνατο

β. Θάνατος κατά την εκκρεμοδικία της δίκης για ακύρωση

γ. Ακύρωση του γάμου μετά το θάνατο

δ. Ύπαρξη ακυρώσιμου γάμου

ε. Ύπαρξη ανυπόστατου γάμου

3. Η μεταγενέστερη της διαθήκης λύση του γάμου με διαζύγιο

4. Η άσκηση αγωγής διαζυγίου με βάσιμο λόγο

5. Η μη διαπίστωση της αντίθετης βούλησης του διαθέτη

α. Η πραγματική βούληση

β. Η εικαζόμενη βούληση του διαθέτη

γ. Ο κρίσιμος χρόνος

ΙΙΙ. Αναλογική εφαρμογή της διάταξης

1. Σε περίπτωση αγωγής διαζυγίου από τον τιμώμενο

2. Σε περίπτωση λύσης της μνηστείας με θάνατο

3. Σε περίπτωση εγκατάστασης του συζύγου από τρίτα πρόσωπα, συνήθως πεθερικά

ΙV. Οι συνέπειες της εφαρμογής του άρθρου 1785 ΑΚ

1. Η ακυρωσία της διάταξης υπέρ του συζύγου

2. Η ακυρότητα της διαθήκης

V. Δικονομικά θέματα

VI. Κριτικές παρατηρήσεις:

1. Η αντισυνταγματικότητα της μονομερούς απώλειας του κληρονομικού δικαιώματος

2. Χωρίς προστασία ο καλόπιστος σύζυγος επί ακύρωσης της διάταξης στη διαθήκη

§ 10. Η απώλεια του κληρονομικού δικαιώματος του συζύγου λόγω της αίρεσης χηρείας σύμφωνα με το άρθρο 1795 εδ. β ΑΚ

I. Γενικά - Η αντισυνταγματικότητα της ρύθμισης

II. Προϋποθέσεις εφαρμογής του άρθρου 1795 εδ. β ΑΚ

1.Επιδόσεις υπό αίρεση από τον κληρονομούμενο

2.Επιδόσεις υπό αίρεση από τρίτους, συνήθως πεθερικά

III. Οι συνέπειες της εφαρμογής

§ 11. Η απώλεια του κληρονομικού δικαιώματος του συζύγου λόγω αποκλήρωσης του συζύγου σύμφωνα με το άρθρο 1842 ΑΚ

I. Γενικά - Ταυτίσεις και αποκλίσεις στη ρύθμιση των άρθρων 1842 ΑΚ και 1822 ΑΚ

II. Προϋποθέσεις εφαρμογής του άρθρου 1842 ΑΚ

1. Η ύπαρξη διαθήκης

2. Η ύπαρξη λόγου αποκλήρωσης

α. Ύπαρξη ενεργού δικαιώματος διάζευξης κατά το χρόνο θανάτου

β. Η υπαιτιότητα του επιζώντος συζύγου για τον κλονισμό του γάμου

γ. Ζητήματα σχετικά με την απόσβεση του δικαιώματος διάζευξης

III. Οι συνέπειες της εφαρμογής

IV. Δικονομικά ζητήματα

V. Κριτικές παρατηρήσεις: Η μονομερής απώλεια του κληρονομικού δικαιώματος μόνο για τον ένα σύζυγο και η διατήρηση του δικαιώματος για τον αποκληρώσαντα

ΜΕΡΟΣ Γ΄

ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΕΣ ΑΞΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ

ΕΝΑΝΤΙ ΤΩΝ ΚΛΗΡΟΝΟΜΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΑΞΙΩΣΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΣΤΑ ΑΠΟΚΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΚΛΗΡΟΝΟΜΩΝ

§ 12. Η γέννηση της αξίωσης συμμετοχής μόνο στο πρόσωπο του συζύγου που επιζεί σύμφωνα με το άρθρο 1401 εδ. α ΑΚ

Ι. Ο προσωποπαγής χαρακτήρας της αξίωσης συμμετοχής

ΙΙ. Η υποχρέωση των κληρονόμων έναντι του επιζώντος συζύγου

ΙΙΙ. Η εξαίρεση: το κληρονομητό της αξίωσης του θανόντος

1. Όταν η αξίωση έχει αναγνωρισθεί

2. Όταν έχει επιδοθεί η αγωγή

ΙV. Ζητήματα σχετικά με τον υπολογισμό της περιουσιακής επαύξησης

1. Ο τρόπος υπολογισμού της αξίωσης επί της περιουσίας του κληρονομουμένου

2. Ο χρόνος υπολογισμού της αρχικής και τελικής περιουσίας

3. Οι τιμές υπολογισμού της αρχικής περιουσίας

4. Τα περιουσιακά στοιχεία που δεν υπολογίζονται στην επαύξηση και ιδίως οι δωρεές μεταξύ συζύγων

V. Η προστασία της αξίωσης απέναντι στους λοιπούς κληρονόμους

VI. Η απόσβεση της αξίωσης συμμετοχής στη λύση του γάμου με θάνατο

VII. Δικονομικά θέματα

1. Το ζήτημα της τοπικής αρμοδιότητας

2. Το ζήτημα της ομοδικίας των συγκληρονόμων

§ 13. Η κληρονομική διαδοχή και το σύστημα της κοινοκτημοσύνης

I. Η αυτοδίκαια λύση της κοινοκτημοσύνης με το θάνατο

II. Ζητήματα από τη σχέση των κληρονόμων με τον επιζώντα σύζυγο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Η ΑΞΙΩΣΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ

ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΚΛΗΡΟΝΟΜΩΝ

§ 14. Η αξίωση διατροφής του επιζώντος συζύγου κατά των κληρονόμων

Ι. Γενικά: Ο κανόνας, η εξαίρεση και το νομοθετικό κενό

ΙΙ. Η αξίωση διατροφής στην περίπτωση της ακύρωσης του γάμου

1. Οριοθετήσεις

2. Η σχέση της §2 με την §1 του άρθρου 1383 ΑΚ

α. επί ακύρωσης του γάμου πριν από το θάνατο του συζύγου

β. επί ακύρωσης του γάμου μετά το θάνατο του συζύγου ή κατά την εκκρεμοδικία της δίκης για την ακύρωση

3. Οι ειδικές προϋποθέσεις της §2 του άρθρου 1383 ΑΚ

α. Η καλή πίστη του δικαιούχου και η κακή πίστη του υπόχρεου

β. Το βάρος επίκλησης και απόδειξης της καλής ή κακής πίστης

4. Η περίπτωση του ακυρώσιμου γάμου λόγω απειλής (1384 ΑΚ)

5. Αναλογική εφαρμογή του άρθρου 1383 §2 ΑΚ και επί ανυπόστατου γάμου;

6. Η έκταση του δικαιώματος διατροφής

7. Κριτικές παρατηρήσεις: Το δικαίωμα διατροφής αντιστάθμισμα στην απώλεια του κληρονομικού δικαιώματος;

ΙΙΙ. Το κληρονομητό της υποχρέωσης διατροφής μετά το διαζύγιο

IV. Η διατροφή ως δικαίωμα και ως χρέος

1. Ενοχή εκ του νόμου με πλείονες (συνήθως) δανειστές

2. Ο χαρακτήρας και η έκταση της ευθύνης των κληρονόμων

3. Παραγραφή της αξίωσης

V. Αξίωση διατροφής στη διάσταση: αναλογική εφαρμογή του άρθρου 1444 §2 εδ. β ΑΚ;

VI. Δικονομικά ζητήματα 296 1. Κατά τόπο και καθ’ ύλη αρμοδιότητα - Διαδικασία στη δίκη της διατροφής

2. Η ομοδικία στην δίκη διατροφής κατά το άρθρο 76 §1 περ. 1 ΚΠολΔ

3. Η μεταρρυθμιστική αγωγή κατά το άρθρο 1494 ΑΚ

4. Διεθνής δικαιοδοσία - Εξαιρέσεις

VII. Κριτικές παρατηρήσεις: Κοινωνικό δικαίωμα ή παρωχημένο δικαίωμα;

§ 15. Συμπερασματικές παρατηρήσεις - Νομοθετικές προτάσεις

Ι. Κληρονομικό δικαίωμα του επιζώντος συζύγου ή ισότητα στις περιουσιακές σχέσεις των συζύγων και μετά το θάνατο του ενός συζύγου;

ΙΙ. Το κληρονομικό δικαίωμα του συζύγου, όταν ο γάμος είναι ελαττωματικός ή όταν ο γάμος βρίσκεται σε κρίση: Μια ιδιόρρυθμη «ιδιωτικότητα»

1. Οι γαμικές διαφορές ως μηχανισμός οριοθέτησης του οικογενειακού δικαίου από το κληρονομικό δίκαιο στην περίπτωση θανάτου του συζύγου κατά την εκκρεμοδικία της δίκης διαζυγίου ή ακύρωσης - Τα μετέωρα ερωτήματα

2. Η αντισυνταγματικότητα της μονομερούς απώλειας του κληρονομικού δικαιώματος λόγω της άσκησης αγωγής διαζυγίου στα άρθρα 1822 και 1785 ΑΚ

3. Το δικαίωμα της ακύρωσης του γάμου μετά τη λύση του με θάνατο ως νομικό απολίθωμα

ΙΙΙ. Πορίσματα

IV. Προτεινόμενες νομοθετικές ρυθμίσεις

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΗΜΜΑΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ