Σ. Δεληκωστόπουλος, Γένεση του Δικαίου και Αρχαιοελληνική Ποίηση, 2025

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ.

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Α΄ ΕΚΔΟΣΗΣ.

§1. Η ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΣΩΤΕΡΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ.

Ι. Μορφές και τρόποι αλληλοσύνδεσης

1. Εξιδανίκευση των νομικών εννοιών και θεσμών από την ποίηση.

2. Ιδεώδη του ποιητικού λόγου και προστατευόμενα έννομα αγαθά.

ΙΙ. Ο γενετικός ρόλος της ποίησης για τους νομικούς θεσμούς

1. Οι παράγοντες διάπλασης του δικαίου.

2. Οι ιδεαλιστικοί παράγοντες

3. Αισθητικά στοιχεία και ανώτερες πολιτιστικές αξίες σε συνύπαρξη.

4. Η βιωματική αμεσότητα των αξιών μέσα από το δίκαιο.

ΙΙΙ. Η εμπλοκή από τους ποιητές των εννοιών και θεσμών του δικαίου με την θεϊκή τάξη.

1. Η υπερανθρώπινη υποστήριξη της δικαιοσύνης

α. Ισχύς και αυθεντία του δικαίου.

β. Η σύμπραξη θεών και ανθρώπων και το δίκαιο.

2. Η προβολή της δικαιοσύνης ως «κοινωνικής αρετής».

3. Η αναζήτηση κύρους των δικαιϊκών κανόνων από υπερφυσικές πηγές

4. Θεϊκός επηρεασμός και νομικοί κανόνες

5. Το «εγώ» των θεών και η κοινωνικοποίησή του.

ΙV. Η προβολή της απαίτησης για κοινωνική δικαιοσύνη.

1. Η μεταφορά της λαϊκής οργής σε μεταφυσικό επίπεδο.

2. Ο πρωτεύων ρόλος της ποίησης στην αλλαγή των μεταφυσικών δεδομένων.

3. Η προ-νομική λειτουργικότητα της ποίησης

V. Το άνοιγμα από την ποίηση των νέων δρόμων για έναν δικαιότερο κόσμο.

1. Από τις αρετές των ευγενών στην δικαιοσύνη των φτωχών και των ειλώτων.

2. Κοινωνική ειρήνη και δικαιοσύνη.

§ 2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟΥΣ ΜΥΘΟΥΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΠΛΑΣΗ ΤΗΣ ΑΠ’ ΤΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ

I. Ο μύθος και η ποίηση δημιουργοί του πολιτισμού.

1. Η αδιάκοπη σχέση αλληλογέννησης

2. Ποιητές του μύθου και ιστορικό γίγνεσθαι

3. Οι επικοί ποιητές διαμορφωτές της ελληνικής ζωής

ΙΙ. Η μυθογέννηση της έννοιας της δικαιοσύνης

1. Προσωποποιήσεις του δικαίου και της δικαιοσύνης και πρωτογενείς νομικές συλ­λήψεις

ΙΙΙ. Θέμις και Δίκη.

1. Θέμις, η αρχέγονη εμφάνιση έννομης τάξης

2. Στοιχεία του αμετάβλητου της αρχαϊκής έννομης τάξης

3. Το δίκαιο σαν σχεδιαστής του μέλλοντος - ο ρόλος του Ησιόδου.

4. Ο αυτοέλεγχος της εξουσίας του Δία από την Δικαιοσύνη και η καθιέρωσή του από τον Ησίοδο

5. Η επισήμανση της κοινωνικής αιτιολογίας της δικαιοσύνης από τον Ησίοδο.

6. Η «κατά λειτουργία» αρμοδιότητα της Θέμιδας κατά τον Όμηρο.

α. Το συνέρχεσθαι των θεών.

β. Οι συνελεύσεις των ανθρώπων - πρώτο βήμα πολιτισμού.

γ. Αγοραί βουληφόροι και θεμιστές

δ. Θέμις, συλλογική συνείδηση και κοινωνική κύρωση. Η δικαιοπαραγωγική δύ­ναμη της κοινωνίας

7. Γενετικό στάδιο των νομικών ρυθμίσεων - ποιητές «νομικοί ηγέτες».

8. Θέμιδα, Δίκη και δικαιϊκή εξέλιξη από τους ποιητές

α. Η γενετική της Θεοκρατίας του Δία.

β. Δίκη, η θεσμοποίηση της δικαιοσύνης

γ. Οι λειτουργίες της Δίκης κατά τον Ησίοδο.

δ. Νέμεση και καταστολή των παραβάσεων του δικαίου.

ε. Η δημιουργία θεσμών πραγμάτωσης του δικαίου από τους ποιητές του επι­κού κύκλου.

9. Το Ησιόδειο δισυπόστατο σύστημα δικαιοσύνης και οι αρχές του.

α. Η αυστηρή κριτική τοποθέτηση του ποιητή.

β. Ο δικαστής και ο έλεγχος του έργου του.

γ. Κακή απονομή της δικαιοσύνης και κοινωνική διάβρωση και παρακμή.

10. Η οραματική σύλληψη του Ησιόδου για ένα σύστημα δικαίου χωρίς θεούς

§ 3. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ ΑΥΤΟΔΙΚΙΑ ΣΤΟΝ ΕΞΕΛΙΓΜΕΝΟ ΘΕΣΜΟ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ.

Ι. Βία και διεκδίκηση του δικαίου.

1. Η σύνδεση του δικαίου με την αυτοδικία στις πρωτόγονες κοινωνίες

2. Οι ποιητές ως δημιουργοί της εξέλιξης

ΙΙ. Η γέννηση της δίκης μέσα απ’ τους στίχους των ποιητών.

ΙΙΙ. Ο Όμηρος και ο θεσμός της δίκης

1. Η δίκη στην ασπίδα του Αχιλλέα.

2. Τα κύρια χαρακτηριστικά της δίκης της ασπίδας

α. Η συμμετοχή του λαϊκού στοιχείου.

β. Η τήρηση των βασικών δικονομικών αρχών μιας σύγχρονης δίκης

γ. Ανεξαρτησία των δικαστών και η βασιλική εξουσία.

§ 4. Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΑΠΟ ΘΕΟΚΡΑΤΙΚΕΣ ΘΕΜΕΛΙΩΣΕΙΣ.

1. Η επανάσταση των ποιητών έναντι των θεϊκών ρυθμίσεων.

α. Οι θεοί άσοφοι νομοθέτες

β. Η βαθύτερη σημασία της εξέλιξης

γ. Απ’ την πόλη των «θεών και των μύθων» στην κοσμοκράτειρα Αθήνα.

2. Το χτύπημα της «αδικίας» των θεών από τους ποιητές

α. Ο άδικος τυραννικός Δίας και η κριτική του Αισχύλου.

β. Οι όμοιες τοποθετήσεις του Σοφοκλή.

γ. Ο πόλεμος κατά των θεών του Ευριπίδη.

δ. Η προβολή από τους ποιητές των «ανθρωποκεντρικών» αντιλήψεων για το δίκαιο.

ε. Μήδεια του Ευριπίδη, μια τραγωδία με «δικαιογενετική» σημασία.

3. Ο Σοφοκλής, ο Απόλλωνας και η προσωπική ευθύνη του δράστη Ορέστη.

4. Η αντικατάσταση των «καθαρμών» από δικαστικές διαδικασίες

§ 5. ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΔΙΚΟ ΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ.

1. Ο άνθρωπος δικαιοθέτης των θεών.

2. Ο «άνθρωπος νομοθέτης». Μια αρχαιοελληνική αντίληψη.

3. Προμηθέας, ο φορέας του «ανθρώπινου» δικαίου.

α. «Θεσμική» οργάνωση και απελευθέρωση του πολιτισμού.

β. Ο «αντάρτης» θεός του Ησίοδου και οι νέοι δρόμοι

γ. Η αναβίωση του Προμηθέα απ’ τον Αισχύλο και η δικαιοπολιτική σημασία της

δ. Οι δικαιϊκές τοποθετήσεις τον Αισχύλου στον «Προμηθέα δεσμώτη».

αα. Άρνηση της ετερονομικής υποταγής και αυτονομία.

ββ. Η νομιμοποίηση της ανταρσίας.

γγ. Η αναίρεση κάθε αντιανθρώπινης έννομης τάξης

4. Έγκλημα και ευθύνη.

α. Ο φόνος του Λάιου από τον Οιδίποδα.

β. Οιδίποδας, ένας αθώος δράστης

γ. Αιμομίκτης χωρίς υποψία.

δ. Αντικειμενική και υποκειμενική ευθύνη του δράστη.

ε. Ο Σοφοκλής και η αντικειμενική ευθύνη.

στ. Η εμπλοκή της μοίρας και η ανθρώπινη ευθύνη.

ζ. Η «ύβρις» μια έννοια πέρα από το δίκαιο και το άδικο.

η. Η ευθύνη των επιγόνων για το προγονικό έγκλημα και άμυνα της κοινότητας κα­τά της βίας

αα. Έγκλημα και τιμωρία χωρίς ενοχή.

ββ. Το «μίασμα» ως μέσο αντεγκληματικής πολιτικής

γγ. Οι τραγικοί Ποιητές και η αντιμετώπιση της βίας

δδ. Η υπερφυσική προέλευση της βίας

εε. Ο «καθαρμός» και η αποκατάσταση τον εγκληματία.

5. Η δικαιοσύνη και η τιμωρία αθώων από την Δίκη.

α. Οι διάφορες θεμελιώσεις των ερευνητών.

β. «Θεών ένορκον δίκαν» και «νόμοι χθονός».

γ. Η μάχη του Οιδίποδα για την αθωότητά του.

§ 6. Η ΝΟΜΙΚΗ ΛΥΣΗ ΣΤΑ ΤΡΑΓΙΚΑ ΑΛΙΕΞΟΔΑ.

1. Διατύπωση νομικών κανόνων μ’ αφορμή την δίκη του Ορέστη στον Αισχύλο.

α. Το ανθρώπινο δικαστήριο και «αι θεού εφετμαί».

β. Η αρχή της ανταπόδοσης και οι συνέπειές της

γ. Η καθιέρωση αρχών του σύγχρονου ποινικού μας δικαίου.

δ. «Ευμενίδες», μια δίκη πρότυπο.

ε. Μητρικό ή πατρικό δίκαιο; Η νομική σημασία του θριάμβου των νέων θεών.

2. Η απομυθοποίηση των ηρώων στην Ηλέκτρα του Ευριπίδη και η δικαιοπολιτική ση­-

μασία της

α. Η ανατομία ενός εγκλήματος σε αντιηρωικά πλαίσια.

β. Οι νέες ανθρωπιστικές αξίες και η ενίσχυση των θεσμών.

γ. Το δόκανο των θεών και το αδιέξοδο της δικαιοσύνης των.

3. Ο πόλεμος των δικαιϊκών συστημάτων στον «Ορέστη» του Ευριπίδη.

4. Γκρέμισε το δίκαιο τους θεούς;

§ 7. ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ.

I. Ο δυαδισμός των έννομων τάξεων.

1. Η αρχή της υπεροχής του θεϊκού ή άγραφου δικαίου.

2. Η γέννηση του φυσικού δικαίου από τους ποιητές και η ισχύς του.

α. Η διπλή δέσμευση.

β. Οι νομικές συγκρούσεις ως υλικό του τραγικού μύθου.

3. Η χρησιμοποίηση από τους ποιητές νομικών όρων και η διπλή σκοπιμότητά τους

4. Η έννοια της «κρατικής εξουσίας» μέσα απ’ τον ποιητικό λόγο.

α. Η εξουσία ως έννοια συνόλου.

β. Η «γενετική» εμφάνιση της εξουσίας. Οι αντιλήψεις του Ησιόδου.

γ. Ανέλεγκτη βία και καταναγκασμός: Τα πρωτογενή στοιχεία εξουσίας

δ. Η εξουσία της ηγεμονίας του Δία.

ε. Αριστοκράτες, «ταξική συνείδηση» και νεόπλουτοι

στ. Τύραννοι εναντίον αριστοκρατών.

ζ. Πεισίστρατος και λαϊκισμός

5. Σόλων, ο ποιητής που στρώνει τον δρόμο για την δημοκρατία.

α. Ο Κλεισθένης και οι μεταρρυθμίσεις του.

β. Αρχές της μεταρρύθμισης και σύγχρονο δίκαιο.

ΙΙ. Το «δικαίωμα της αντίστασης» όπως το έπλασε ο Σοφοκλής

1. Περιεχόμενο και προϋποθέσεις του δικαιώματος

α. Αντίσταση και σε εξουσία νόμιμη.

β. Απείθεια και στο θετικό δίκαιο με βάση «τ’ ἄγραπτα κ’ ἀσφαλή θεῶν νόμιμα».

γ. Η εφαρμογή του θεοκρατικού στοιχείου. Οι θεμελιώσεις στο σύγχρονο δίκαιο.

2. Πρόσθετες προϋποθέσεις του δικαιώματος

α. Δικαίωμα αντίστασης και λαϊκή έγκριση.

β. Η ανάγκη «συνεχούς νομιμοποίησης» της κρατικής εξουσίας από την λαϊκή συναί­νε­ση.

γ. Κράτος και εξουσία κατά τον Σοφοκλή απ’ τον διάλογο Κρέοντα - Αίμονα.

δ. «Προληπτική» δημοκρατία. Ένας θεσμός ογκόλιθος

ε. Αναρχία και δεσποτισμός, οι δύο κίνδυνοι. Διαφοροποίηση Αισχύλου - Σοφοκλή.

3. Ο «αντιεξουσιαστικός» Σοφοκλής

α. Η κρατική τυραννία και το άλλοθι της αναρχίας

β. Η αποδοκιμασία του Κρέοντα.

γ. Το χτίσιμο της «δημοκρατικής αρχής» από τον Σοφοκλή.

4. Το δικαίωμα αντίστασης και οι «άγραφοι νόμοι» κατά τους ποιητές

α. Η ανωτερότητα έναντι του θετού δικαίου.

β. Το δίδυμο γραπτοί-άγραφοι νόμοι και η συνεκδοχική τους αναφορά.

γ. Εξωνομική συνειδησιακή τοποθέτηση και κρατική έννομη τάξη.

δ. Ο ευσεβισμός του Σοφοκλή. Το θεϊκό στοιχείο «ο κανών των κανόνων».

5. Υπερφυσικός χαρακτήρας των αγράφων νόμων και η δημιουργία γήινης δικαιϊκής συνείδησης

α. Ο φόβος της θεοδικίας στους ποιητές

β. Ο καταναγκασμός ως στοιχείο του δικαίου.

γ. Ο μηχανισμός επιβολής του δικαίου σε κρατικό επίπεδο.

δ. Ο θεϊκός μηχανισμός βίας και τιμωρίας κατά τους ποιητές

§ 8. Ο ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ - Η ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ

Ι. Η αξία της ανθρώπινης προσωπικότητας

ΙΙ. Η νομική κατάσταση των δούλων στην αρχαία Ελλάδα.

IIΙ. Οι απόλυτες ιδέες ανισότητας των φιλοσόφων.

1. Ο Αριστοτέλης και ο θεσμός της δουλείας

2. Η νατουραλιστικη θεωρία του Πλάτωνα.

IV. Οι ποιητές, πρωτοπόροι της ιδέας της ισότητας

1. Ευριπίδης, ο μεγάλος επικριτής του θεσμού της δουλείας

2. Η καυστική σάτιρα του Αριστοφάνη.

V. Ο ποιητής - νομοθέτης Σόλων και οι καινοτομίες του.

1. Η σεισάχθεια και η σημασία της

2. Νομοθεσία με όραμα.

3. Το δημοκρατικό θαύμα και οι ρίζες του στον Σόλωνα.

§ 9. ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ.

Ι. Οι άγραφοι νόμοι μια Χάρτα ανθρωπίνων δικαιωμάτων;

1. Η θέση της Jacqueline de Romilly.

2. Οι δυσχέρειες για έναν τέτοιο χαρακτηρισμό.

α. Οι ποιητές και οι θεμελιακές σχέσεις κάθε κοινωνίας

β. Το δίκαιο του ικέτη - πρόσφυγα στους ποιητές

γ. Τα θεϊκά δεινά σαν περιορισμός της κρατικής εξουσίας

δ. Το περιεχόμενο της «ασυλίας» του ικέτη - πρόσφυγα κατά τον Αισχύλο.

3. Εμβάθυνση στον νομικό χαρακτήρα των αγράφων νόμων.

α. «Νομικές καταστάσεις» προστασίας

β. Η προστασία των Αργείων στις «Ικέτιδες» του Αισχύλου.

γ. H επέμβαση του Θησέα στις «Ικέτιδες» του Ευριπίδη.

δ. Η ανάγκη εφαρμογής των άγραφων νόμων.

ΙΙ. Η ύπαρξη ατομικών δικαιωμάτων.

1. Η έλλειψη εννοιολογικών προϋποθέσεων ατομικών δικαιωμάτων με την σημερινή τους καθιέρωση

2. Ομοιότητες με τα «λειτουργικά δικαιώματα» του σύγχρονου δικαίου.

3. Η ουσιαστική ύπαρξη ατομικών δικαιωμάτων στην Αθηναϊκή Πολιτεία.

α. Η ταύτιση πόλης και πολιτών.

β. Η θεσμοθετημένη πολιτική ελευθερία και οι αρχές της ισονομίας και ισηγο­ρίας

γ. Η ισονομία και η διαμόρφωσή της από τους τραγικούς ποιητές

δ. Η ισηγορία και ο ποιητικός λόγος

ΙΙΙ. Ειδικώτερες διαπιστώσεις.

1. Ελεύθερη πόλη, ελεύθερο άτομο.

2. Τα «συμμετοχικά» ατομικά δικαιώματα.

IV. Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας

1. Δημοσίου δικαίου αξίωση κατά της Πολιτείας

2. Η υποχρέωση για ουσιαστική πραγμάτωση του δικαίου και της δικαιοσύνης

α. Η σημερινή συνταγματική επιταγή.

β. Η κραυγή των ποιητών από τον Ησίοδο μέχρι τον Αριστοφάνη.

§ 10. Η ΕΞΑΣΦΑΛΙΣΗ ΤΗΣ ΑΜΕΡΟΛΗΨΙΑΣ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟ­ΣΥΝΗΣ.

I. Ο τραγικός ήρωας και η δικαστική αμεροληψία.

II. Η δικαστική αμεροληψία στα Ομηρικά έπη.

1. Η στημένη δικαστική κρίση στην «δίκη των όπλων».

2. Το υλικό της «δίκης των όπλων» και η χρήση του από τους τραγικούς

α. Η επίκριση από τον Σοφοκλή της δίκης ως στημένης και φτιαχτής

β. Η αναφορά στην «δίκη» από τον Πλάτωνα κι ο Σοφοκλής.

γ. Δικαστική αμεροληψία και πολιτικές σκοπιμότητες

3. Η κλεμμένη τιμή του Αίαντα και η καταπάτηση της αξιοκρατίας

4. Η δίκη των όπλων ως δικαστική πράξη.

α. Η θέση του Ομήρου και του Σοφοκλή.

β. Η συγκρότηση του δικαστηρίου και η εξουσία του.

γ. Ο Σοφοκλής του «Αίαντα» και η θεωρία του δεδικασμένου.

δ. Η θεμελίωση του δικαίου από τον Σοφοκλή σε αξίες

5. Δικονομικές αρχές στην «δίκη των όπλων».

α. Η αμεροληψία των μαρτύρων.

β. Η αυτεπάγγελτη ενέργεια του δικαστηρίου.

6. Κλασσική περίπτωση δικαστικής απάτης

ΙΙΙ. Ο Ησίοδος και η δικαστική αμεροληψία.

1. Το αμείλικτο κατηγορώ του ποιητή κατά των διεφθαρμένων δικαστών.

2. Η ίση προστασία ημεδαπών κι αλλοδαπών και ο Ησίοδος

IV. Αριστοφάνης, ο καυστικός επικριτής της δικαστικής μεροληψίας.

1. Πολιτικός επηρεασμός και συμφέροντα των λαϊκών δικαστών.

2. Η υποδούλωση του δικαστή σε εξωδικαστικά αφεντικά.

§ 11. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΚΑΤΕΡΩΘΕΝ ΑΚΡΟΑΣΗΣ.

Ι. Η ελληνική προέλευση της αρχής και η προβολή της από τους ποιητές

1. Το «δίδυμο» περιεχόμενό της

2. Το θεμέλιο της αρχής και η πολιτιστική εξέλιξη.

3. Σύγχρονοι νομικοί και η αναζήτηση στηριγμάτων στους αρχαίους Έλληνες ποιητές

ΙΙ. Ο Ευριπίδης και η δικαστική ακρόαση.

1. Η καθιέρωσή της στις «Τρωάδες».

2. Ο δικαστής Αγαμέμνονας στο επεισόδιο της Εκάβης

3. Η διεκδίκηση του δικαιώματος ακρόασης από τον Ιππόλυτο και η «ύβρις» του Θησέα.

4. Η καταδίκη της Κρέουσας χωρίς προηγούμενη ακρόαση.

ΙΙΙ. Ο Αριστοφάνης, οι «Σφήκες» και οι δικονομικές εγγυήσεις

IV. Το σύστημα απονομής δικαιοσύνης της αρχαίας Αθήνας και οι ποιητές

1. Ελλείψεις και ελαττώματα του συστήματος

2. Η απάνθρωπη μεταχείριση των δούλων ως μαρτύρων.

3. Ο οστρακισμός

ΚΥΡΙΩΤΕΡΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.

ΑΛΛΟΔΑΠΗ.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ