Ν. Παρασκευόπουλος, Τα θεμέλια του ποινικού δικαίου, 2η έκδ., 2020

Πρόλογος Β΄ έκδοσης

Προλογικό σημείωμα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

1. Ποινικό δίκαιο: Ουσία και αποστολή

2. Μεθοδολογικές παρατηρήσεις

α. Η χρησιμότητα της μεθοδολογίας του Ποινικού δικαίου

β. Μεθοδολογικές θεωρίες

γ. Ποινικό δίκαιο και κοινωνία

3. Ιστορικές ρίζες και πηγές του ελληνικού ποινικού δικαίου

α. Ιστορικά στοιχεία

β. Προς το σύγχρονο ελληνικό ποινικό δίκαιο

γ. Ο ισχύων Ποινικός Κώδικας (2019)

4. Συνταγματικά θεμέλια και αρχές του ελληνικού ποινικού δικαίου

α. Συνταγματικές ρυθμίσεις που κατοχυρώνουν την αντεγκληματική λειτουργία του ποινικού δικαίου

β. Ρυθμίσεις που κατοχυρώνουν την εγγυητική (φιλελεύθερη) λειτουργία του ποινικού δικαίου

γ. Γενικές συνταγματικές αρχές που αφορούν (και) το ποινικό δίκαιο

δ. Η σημασία της αρχής της επιείκειας στο ελληνικό ποινικό δίκαιο

5. Ποινικό δίκαιο, ποινική δικονομία, εγκληματολογία και συναφείς επιστημονικοί κλάδοι

α. Γενική ταξινόμηση

β. Ως προς την ποινική δικονομία

γ. Ως προς την Εγκληματολογία

6. Το ελληνικό ποινικό δίκαιο ενώπιον των ρευμάτων της παγκο­σμιοποίησης

α. Ποινικό δίκαιο και κυριαρχία στον σύγχρονο κόσμο

β. Η διεθνής διάσταση του ποινικού δικαίου κατά τη νεωτερική περίοδο

γ. Η μετανεωτερική περίοδος και τα ρεύματα της παγκοσμιοποίησης

δ. Παγκοσμιοποίηση και ποινικός έλεγχος

ε. Ευρωπαϊκό Ενωσιακό δίκαιο και ποινικό δόγμα ειδικότερα

7. Ποινικός νόμος: Βασική αρχή, χρονικά και τοπικά όρια ισχύος

α. Εισαγωγικά

β. Τα χρονικά όρια ισχύος των ποινικών κανόνων.

αα. Απαγόρευση αναδρομικότητας και αναδρομική εφαρμογή των ευμενέστερων ποινικών νόμων

ββ. Η έννοια του ευμενέστερου ποινικού νόμου

γ. Τα τοπικά όρια ισχύος των ποινικών κανόνων

αα. Ο κανόνας της εδαφικότητας

ββ. Πρώτη επέκταση: αρχή του ενδιαφέροντος για το υποκείμενο

γγ. Δεύτερη επέκταση: η αρχή του ενδιαφέροντος για το αντικείμενο προστασίας

δδ. Τρίτη επέκταση: αρχή του παγκόσμιου ενδιαφέροντος

εε. Η σύμπτωση της ελληνικής με ξένες έννομες τάξεις

ΜΕΡΟΣ Α΄

Ο ΑΔΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ

Εισαγωγικές σκέψεις. Η διάκριση αδίκου - ενοχής

ΜΕΡΟΣ Αα΄

Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΔΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ

1. Ο ουσιαστικός χαρακτήρας του αδίκου. Έννομο αγαθό

α. Ανασκόπηση αντιλήψεων

β. Μια περιγραφή του αδίκου

αα. «Υπάρχει ό,τι αλλάζει»

ββ. Η (άδικη) αλλαγή αφορά τη ροή των πραγμάτων

γγ. Ενδιαφέρει η αλλαγή της ροής των κοινωνικών πραγμάτων

δδ. Ενδιαφέρει η προσβολή της κοινωνικής ροής-αγαθού

εε. Ενδιαφέρουν αγαθά ατομικά και αγαθά-σχέσεις

στστ. Από τα κοινωνικά αγαθά στα έννομα αγαθά

γ. Αναλυτικότερα: χαρακτηριστικά του αδίκου στο ποινικό δίκαιο

2. Αναλυτικότερα: έννοια πράξης - αιτιώδης συνάφεια - χρόνος και τόπος τέλεσης

α. Η έννοια της πράξης

αα. Ένα τυπικό παράδειγμα - πρόβλημα

ββ. Θεωρίες για την έννοια της πράξης

γγ. Στοιχεία - ορισμός της πράξης

β. Η αιτιώδης συνάφεια

αα. Προκαταρκτικές παρατηρήσεις. Αντιδιαστολή του αντικειμενικού καταλογισμού

ββ. Οι θεωρίες για την αιτιώδη συνάφεια

γ. Τόπος και χρόνος τέλεσης του εγκλήματος

3. Το τυπικό άδικο: αντικειμενική υπόσταση, άρθρο 7 παρ. 1 Συντάγματος. Εξωτερικοί όροι του αξιοποίνου

α. Έννοια και λειτουργία της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος

β. Η αρχή nullum crimen nulla poena sine lege

γ. Ιδιόμορφα στοιχεία των αντικειμενικών υποστάσεων

δ. Οι εξωτερικοί όροι του αξιοποίνου

4. Μορφολογία. Διακρίσεις με βάση τον άδικο χαρακτήρα των εγκλη­μάτων

α. Εισαγωγικά

β. Κακουργήματα - πλημμελήματα και άλλες γενικές διακρίσεις με βάση τη βαρύτητα των εγκλημάτων

γ. Διακρίσεις με βάση το υποκείμενο του εγκλήματος

δ. Διακρίσεις με βάση τον τρόπο τέλεσης των εγκλημάτων

αα. Εγκλήματα ενέργειας και εγκλήματα παράλειψης

ββ. Εγκλήματα απλά, πολύπρακτα και σύνθετα

γγ. Εγκλήματα απλότροπα και (διαζευκτικά ή σωρευτικά) πολύτροπα

ε. Διακρίσεις με βάση το αποτέλεσμα

αα. Εγκλήματα βλάβης και διακινδύνευσης

ββ. Διακρίσεις με βάση το είδος του προσβαλλόμενου εννόμου αγαθού

γγ. Κοινά και πολιτικά εγκλήματα

δδ. Εγκλήματα στιγμιαία και διαρκή

εε. Άλλες διακρίσεις με βάση το άδικο αποτέλεσμα

ΜΕΡΟΣ Αβ΄

Η ΑΡΣΗ ΤΟΥ ΑΔΙΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ

1. Βασικά χαρακτηριστικά της άρσης του αδίκου

α. Μια ενιαία εξήγηση

β. Κοινά ζητήματα και όροι

2. Γενικοί λόγοι άρσης του άδικου χαρακτήρα

α. Άσκηση δικαιώματος και εκπλήρωση υποχρέωσης κατά το άρθρο 20 ΠΚ

β. Προσταγή

γ. Άμυνα

αα. Θεωρητική θεμελίωση

ββ. Όροι της άμυνας. Επίθεση άδικη και παρούσα

γγ. Πληττόμενα από την επίθεση αγαθά

δδ. Τί συνιστά αμυντική πράξη, υπέρ εαυτού ή τρίτου, κατά του επιτιθέμενου;

εε. Ο αναγκαίος χαρακτήρας της άμυνας

στστ. Μέτρο της άμυνας και υπέρβασή της

ζζ. Υπαίτια κατάσταση άμυνας

δ. Κατάσταση ανάγκης κατά το άρθρο 25 ΠΚ

αα. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

ββ. Πρώτη προϋπόθεση: Κίνδυνος παρών, άλλως αναπότρεπτος και ανυπαίτιος, που να απειλεί το πρόσωπο ή την ιδιο­κτησία του ίδιου ή άλλου

γγ. Δεύτερη προϋπόθεση: πράξη προς αποτροπή του κινδύνου

δδ. Τρίτη προϋπόθεση: πρόκληση σημαντικά κατώτερης βλάβης

εε. Υπέρβαση κατάστασης ανάγκης

3. Ειδικοί λόγοι άρσης του άδικου χαρακτήρα

α. Η συναίνεση του παθόντος

αα. Βάση της δικαιολόγησης της προσβολής

ββ. Προϋποθέσεις για την εγκυρότητα της συναίνεσης

γγ. Η μη αντίθεση προς τα χρηστά ήθη

δδ. Δυνατότητα αναλογικής εφαρμογής

β. Επιτρεπόμενη διακοπή της κύησης

γ. Δυσμενείς κρίσεις και προστασία δικαιολογημένων συμφερόντων

δ. Χρήση παράνομων αποδεικτικών μέσων

ε. Πράξεις ελεγκτικών οργάνων κατά τη δίωξη ναρκωτικών

ΜΕΡΟΣ Β΄

Η ΕΝΟΧΗ

ΜΕΡΟΣ Βα΄

Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΝΟΧΗΣ

1. Ουσιαστικός χαρακτήρας της ενοχής. Αναφορά στην πράξη και στο φρόνημα

α. Η ανέλιξη της έννοιας της ενοχής

β. Η ενοχή ως έμπρακτα εκδηλωμένο φρόνημα

γ. Ζητήματα ορολογίας

2. Συνταγματική κατοχύρωση και νομοθετική τυποποίηση της ενοχής

α. Η αρχή της ενοχής και η συνταγματική της κατοχύρωση

β. Νομοθετική αποτύπωση και δικλίδες διαμόρφωσης της ενοχής

3. Η υπαιτιότητα ως θετικός όρος του καταλογισμού

α. Προκαταρκτικές παρατηρήσεις

αα. Αποδεικνύεται η υπαιτιότητα;

ββ. Λόγος διάκρισης των βαθμίδων υπαιτιότητας

β. Ο δόλος

αα. Βασικό περιεχόμενο και μορφές του δόλου

ββ. Το αντικείμενο του δόλου

γγ. Η διάκριση ενδεχόμενου δόλου-συνειδητής αμέλειας

γ. Η αμέλεια

αα. Προκαταρκτικές παρατηρήσεις

ββ. Ειδικότερα, η έννοια της εξωτερικής και της ενδιάθετης (εσωτερικής) απροσεξίας

γγ. Είδη της αμέλειας

4. Πραγματική πλάνη, ιδιόμορφες περιπτώσεις υπαιτιότητας και πρόσθετα φρονηματικά στοιχεία

α. Προκαταρκτικές παρατηρήσεις

β. Εγκλήματα με υπερχειλή υποκειμενική υπόσταση

γ. Γενικός δόλος, διαζευκτικός δόλος, αστοχία βολής και πλάνη περί το πρόσωπο

δ. Πρόσθετα φρονηματικά στοιχεία της ενοχής

5. Τα εκ του αποτελέσματος διακρινόμενα εγκλήματα

α. Η ταυτότητά τους και ο λόγος της βαριάς ποινής

β. Ειδικά ζητήματα - Καινοτομίες του ισχύοντος Ποινικού Κώδικα

αα. Παραπέρα αποτέλεσμα ή περίσταση;

ββ. Μη τυποποιημένο και αυτοτελώς πρόσθετο αποτέλεσμα

γγ. Τουλάχιστον ά αμέλεια ως προς το πρόσθετο αποτέλεσμα για την εφαρμογή του άρθρου 29 ΠΚ;

ΜΕΡΟΣ Ββ΄

Η ΚΑΤ’ ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΕΛΛΕΙΨΗ ΕΝΟΧΗΣ

1. Τα βιολογικά και τα ψυχολογικά εμπόδια για διάγνωση της ενοχής

α. Η ψυχική ή διανοητική διαταραχή

αα. Τι ονομάζεται ψυχική ή διανοητική διαταραχή

ββ. Η προκύπτουσα αδυναμία γνώσης και επιλογής

β. Η διατάραξη της συνείδησης

γ. Η υπαίτια διατάραξη της συνείδησης κατά το άρθρο 35 ΠΚ

δ. Η κωφαλαλία, ως λόγος για αδυναμία ή μειωμένη δυνατότητα διάγνωσης της ενοχής

ε. Ανηλικότητα και ενοχή

στ. Η ελαττωμένη δεκτικότητα για καταλογισμό

2. Νομική πλάνη και πλάνη για τις πραγματικές προϋποθέσεις της άρσης του αδίκου

α. Νομική πλάνη (άρθρο 31 ΠΚ). Εισαγωγικά

αα. Νομική πλάνη για το άδικο

ββ. Νομική πλάνη και αντικοινωνικό φρόνημα

γγ. Η αναπόφευκτη νομική πλάνη (άρθρο 32 παρ. 2 ΠΚ)

β. Πλάνη για τις πραγματικές προϋποθέσεις της άρσης του αδίκου

3. Αναπόφευκτη βουλητική αδυναμία για αποφυγή του αδίκου

α. Γενικές παρατηρήσεις

β. Οι προβλεπόμενες στο νόμο περιπτώσεις βουλητικής αδυναμίας για αποφυγή του αδίκου

αα. Η κατάσταση ανάγκης που αίρει τον καταλογισμό (άρθρο 32 ΠΚ)

ββ. Παρένθεση: Η πλάνη για τους όρους της κατάστασης ανάγκης του άρθρου 32 ΠΚ

γγ. Η υπέρβαση των ορίων της άμυνας και της κατάστασης ανάγκης (του άρθρου 25 ή του άρθρου 32 ΠΚ) από φόβο ή ταραχή

δδ. Η υπόθαλψη εγκληματία και η παρασιώπηση εγκλήματος που τελούνται υπέρ οικείου, κατά την έννοια του άρθρου 13 ΠΚ, προσώπου (αντίστοιχα άρθρα 231 § 2 και 232 § 2 ΠΚ)

ΜΕΡΟΣ Γ΄

ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ

ΜΕΡΟΣ Γα΄

Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ

1. Έννοια της απόπειρας και θεμελίωση του αξιόποινου χαρακτήρα της

α. Βασικές σκέψεις για τη θεωρητική θεμελίωση

β. Ειδικότερα, τα εννοιολογικά στοιχεία της απόπειρας

γ. Ορισμένα ειδικά θέματα. Η απόπειρα σε εγκλήματα εκ του αποτελέσματος

δ. Η ποινή της απόπειρας

2. Η απρόσφορη απόπειρα

α. Η έννοια της απρόσφορης απόπειρας

3. Απόπειρα και υπαναχώρηση

α. Γιατί ενδιαφέρει η διάκριση της υπαναχώρησης από την κοινή αποτυχημένη απόπειρα;

β. Είδη και προϋποθέσεις για την αναγνώριση της υπαναχώρησης

αα. Πεπερασμένη και μη πεπερασμένη απόπειρα

ββ. Ο εκούσιος χαρακτήρας της υπαναχώρησης

ΜΕΡΟΣ Γβ΄

Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ

1. Οι βάσεις της συμμετοχικής ευθύνης

α. Αρχική προσέγγιση και δικαιοπολιτική θεώρηση

β. Το βασικό δίλημμα και η ελληνική επιλογή

γ. Οι κύριοι δράστες, οι συμμέτοχοι και οι σχέσεις τους: πρώτη γνωριμία

αα. Οι κύριοι δράστες

ββ. Κατηγορίες συμμετόχων

γγ. Η εξαρτημένη σχέση των συμμετόχων με τον φυσικό αυτουργό

1. Πλήρης ανεξαρτησία της συμμετοχής από τη φυσική αυτουργία

2. Ελάχιστη εξάρτηση της συμμετοχής από τη φυσική αυτουργία (από την τέλεση αρχικά άδικης πράξης)

3. Εξάρτηση της συμμετοχής από τον (τελικά) άδικο χαρακτήρα της φυσικής αυτουργίας

4. Εξάρτηση της συμμετοχής από το (τελικό) άδικο τη φυσικής αυτουργίας και το δόλο του φυσικού αυτουργού

5. Εξάρτηση της συμμετοχής από την τέλεση πλήρους εγκλήματος εκ μέρους του φυσικού αυτουργού

6. (Υπέρ-)εξάρτηση της συμμετοχής από την τέλεση τελικά αξιόποινης πράξης εκ μέρους του φυσικού αυτουργού

2. Έμμεση αυτουργία, συναυτουργία και παραυτουργία

α. Η έμμεση αυτουργία

β. Η ρύθμιση του άρθρου 49 ΠΚ

γ. Η συναυτουργία

αα. Συνεκτέλεση

ββ. Συναπόφαση

δ. Η παραυτουργία

ε. Αναγκαία συμμετοχή και ειδικές μορφές συμμετοχής

3. Η ηθική αυτουργία και η προβοκάτσια

α. Η ηθική αυτουργία

αα. Λόγος τιμώρησης της ηθικής αυτουργίας

ββ. Προϋποθέσεις για την αναγνώριση ηθικής αυτουργίας

γγ. Αποκλίσεις του φυσικού αυτουργού από την πρόκληση

β. Η δράση του προβοκάτορα

αα. Δικαιοπολιτικές παρατηρήσεις και λόγος της ρύθμισης

ββ. Όροι για την αναγνώριση της προβοκάτσιας κατά το άρθρο 46 παρ. 2 ΠΚ

4. Η συνέργεια

α. Η βασική μορφή συνέργειας

β. Η άμεση συνέργεια

Διαγράμματα

Ελληνική βιβλιογραφία - Βασικά έργα για το γενικό μέρος του ποινικού δικαίου

Λημματικό ευρετήριο