Μ. Μωραΐτη, Η αρχή της οικονομίας της δίκης στις διοικητικές διαφορές, 2025

Πίνακας Περιεχομένων

Σημείωμα των επιμελητών της σειράς

Πρόλογος

Πίνακας Περιεχομένων

Προλογικό Σημείωμα

Κυριότερες συντομογραφίες

Εισαγωγή

Μέρος Α΄

Νομική φύση της αρχής

Κεφάλαιο Πρώτο:

Προέλευση και γενική θεώρηση της έννοιας

Ι. Αρχική αναγνώριση

§1. Βασικός ορισμός της αρχής της οικονομίας της δίκης και παρουσίαση των ερευνητικών ερωτημάτων

1. Η πολλαπλότητα των προσεγγίσεων και οι κοινές συνιστώσες

2. Διαφορετικές προσλήψεις του εύρους της έννοιας

2.1. Οικονομία της δίκης και οικονομία της υπόθεσης

2.2. Οικονομία της ανοιχθείσας δίκης vs οικονομία των δικών

3. Αναγκαίες διακρίσεις

3.1. Διάκριση από το αίτημα εξορθολογισμού των κανόνων οργάνωσης της δικαιοσύνης

3.2. Η ουσιαστικού δικαίου οικονομία της διοικητικής διαδικασίας και δράσης

4. Ερευνητικά ερωτήματα, μεθοδολογία και προσδιορισμός του πεδίου της μελέτης

§2. Ιστορική εξέλιξη και σύγχρονη διαμόρφωση

1. Οι απαρχές και τα στάδια εξέλιξης της ΑτΟ

1.1. Αναγνώριση εκφάνσεων της αρχής μέχρι τη νεωτερικότητα

1.1.1. Από τον εντοπισμό ψηγμάτων της αρχής στην αρχαιότητα

1.1.2. Στην εμφάνιση όψεων της οικονομίας στη νομική σκέψη των 18ου -20ου αι

1.2. Αποτίμηση

2. Η ΑτΟ στο διεθνές περιβάλλον

2.1. Νομολογία του ΔΕΕ περί «οικονομίας της δίκης»

2.1.1. Η ΑτΟ στη διαδικασία ενώπιον των ενωσιακών δικαστηρίων

2.1.2. Η ΑτΟ στη σχέση της δίκης ενώπιον του ΔΕΕ με την εκκρεμή δίκη ενώπιον εθνικού δικαστηρίου

2.1.3. Η χρήση της ΑτΟ από το ΔΕΕ ως κριτήριο ερμηνείας και ελέγχου

2.2. Η πρόσληψη του ΕΔΔΑ

2.3. Η οικονομία στη λειτουργία άλλων διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων

2.4. Η αντίληψη περί «οικονομίας της δίκης» στις έννομες τάξεις της αγγλοσαξονικής παράδοσης

3. H αλληλεπίδραση με θεμελιώδεις έννοιες

3.1. Ο κομβικός στόχος της αποτελεσματικότητας

3.2. Η πρόσληψη της αποτελεσματικότητας από την οικονομική ανάλυση του δικαίου

ΙΙ. Εμφάνιση της αρχής στην εθνική έννομη τάξη

§1. Αναζήτηση υπερνομοθετικής θεμελίωσης

1. Η ΑτΟ ως παράμετρος της δίκαιης και αποτελεσματικής δίκης

1.1. Η σχέση της αρχής της οικονομίας της δίκης με το δικαίωμα σε παροχή δικαστικής προστασίας

1.2. Οριοθέτηση του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη υπό την πτυχή της εύλογης διάρκειας της διαδικασίας

1.3. Η επιταγή για ορθολογική οργάνωση της διαδικασίας της δίκης και του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης: η διακριτή τους σχέση με την αρχή της οικονομίας

2. Η πρόσληψη της οικονομίας ως δικονομικής εφαρμογής της αρχής της αναλογικότητας στο μεταίχμιο υποκειμενικού και αντικειμενικού χαρακτήρα

3. Το ζήτημα των αποδεκτών της αρχής

§2. Η πολιτική δικονομία ως αφετηρία και η εισαγωγή στη διοικητική δίκη

1. Η θεμελίωση της αρχής στον ΚΠολΔ

1.1. Απουσία ρητής καταγραφής μεταξύ των θεμελιωδών κανόνων της δίκης και «σαφής» κατοχύρωση μετά τον ν. 4335/2015

1.2. Ειδικότερα: το σύστημα συγκέντρωσης στην πολιτική δίκη και η ratio του

1.3. Η κοινή λειτουργία του συστήματος συγκεντρώσεως ως μοχλού επιτάχυνσης

2. Το ισχύον σύστημα στις διοικητικές διαφορές

2.1. Η έλλειψη τυποποίησης μίας «πανταχού παρούσας» αρχής και η κάλυψη του ελλείματος

2.2. Αναζήτηση της αρχής στα δικονομικά νομοθετήματα της διοικητικής δίκης

§3. Από τα κοινά χαρακτηριστικά στις κοινές «παθογένειες»

1. Στοιχεία του βασικού εννοιολογικού πυρήνα της ΑτΟ στην πολιτική και διοικητική δικονομία

1.1. Διεξαγωγή και περάτωση της δίκης με οικονομία χρόνου

1.2. Οικονομία δαπάνης

1.3. Διαδικαστική οικονομία και οικονομία δυνάμεων

1.4. Η επίδραση των ιδιαιτεροτήτων της διοικητικής δίκης στην ερμηνευτική προσέγγιση της αρχής

2. Οι αναφυόμενοι προβληματισμοί κατά τη θεωρητική και νομολογιακή διάπλαση της αρχής

2.1. Η, κατά νομοθέτη, διαρκής αναζήτηση «αποτελεσματικότητας» (=επιτάχυνσης)

2.1.1. Eπιτάχυνση ως σύντμηση προθεσμιών δικαστή και διαδίκου

2.1.2. Η «εθιμική» και συχνά καταχρηστική επίκληση μίας ratiο

2.2. Η αρχή ως «νομολογιακό στερεότυπο» επικουρικού χαρακτήρα

2.3. Η συναγωγή αντικρουόμενων συνεπειών από την εφαρμογή της αρχής: ο κίνδυνος εισαγωγής μίας «μικροδικονομίας» της εκάστοτε υπόθεσης

Κεφάλαιο Δεύτερο:

Περιεχόμενο και πεδίο εφαρμογής

Ι. Μία μεθοδολογική αρχή της διαδικασίας

§1. Η ΑτΟ ως παράγοντας του χρόνου και του τρόπου απονομής δικαστικής προστασίας

1. Η διπλή ταυτότητα της αρχής

1.1. Αρνητική όψη

1.1.1. Οικονομία μέσων ως εισαγωγή περιορισμών και υποχρεώσεων

1.1.2. Η τήρηση της οικονομίας ως υπηρεσιακό καθήκον του δικαστή.

α. Αδυναμία ίδρυσης λόγου εξαφάνισης της απόφασης

β. Υποχρέωση του δικαστή προς καθοδήγηση: αναζήτηση του εύρους του nobile officium

γ. Όταν ο δικαστής δεν επιλέγει την οικονομία: το παράδειγμα της αναβολής της συζήτησης

1.1.3. Υποχρεώσεις του διαδίκου

α. Απαγόρευση παρελκυστικών ενεργειών: υποχρέωση καλόπιστης διεξαγωγής της δίκης

β. Οριοθέτηση της άσκοπης άσκησης διαδικαστικών πράξεων και περιορισμός της ευχέρειας του διαδίκου προς επιλογή δικονομικής οδού

1.1.4. Διερεύνηση της σχέσης με τις διαδικαστικές προϋποθέσεις της δίκης

1.2. Θετική όψη

1.2.1. Ενεργητικότερος ρόλος και δικονομική ευελιξία του δικάζοντος

1.2.2. Η υιοθέτηση ευέλικτης διαδικαστικής επιλογής όταν το αποτέλεσμα προδιαγράφεται

1.2.3. Το περιθώριο διαμόρφωσης της δίκης από τον διάδικο

1.3. Τα πολλαπλά επίπεδα διαμόρφωσης

1.3.1. Ο αντικειμενικός και ο υποκειμενικός χαρακτήρας της ΑτΟ

1.3.2. Ο in concreto χαρακτήρας της αρχής

2. Ορισμός και λειτουργία της αρχής

2.1. Προϋποθέσεις προνομιακής επίκλησης, «υπο-αξιώματα» και «συγγενικές αρχές»

2.2. Αρχή οικονομίας stricto/lato sensu και ειδικότερες όψεις της αρχής

2.3. Λειτουργία της μεθοδολογικής αρχής

§2. Πεδίο εφαρμογής

1. Προσδιορισμός του χρονικού σημείου ενεργοποίησης της αρχής

2. Το ζήτημα της επίδρασης της ΑτΟ στην ουσιαστική επίλυση της διαφοράς

2.1. Aρκεί η ταχεία τυπική περάτωση της αντιδικίας;

2.2. Η ουσιαστική επίλυση της διαφοράς ως δικονομική επιδίωξη σχετιζόμενη με την αρχή

2.3. Η αποτροπή μελλοντικής δίκης και «η οικονομία των δικών»

2.3.1. Αποφυγή μελλοντικών δικών στο πλαίσιο της ίδιας υπόθεσης

2.3.2. Αποφυγή μελλοντικών δικών για το ίδιο νομικό ζήτημα ή αποφυγή πολλαπλών δικών

2.4. Η λυσιτέλεια: φίλος ή εχθρός της οικονομίας;

2.4.1. Η αναζήτηση της ωφέλειας του ζητούντος δικαστική προστασία και ο δια της οικονομίας συγκαθορισμός της

2.4.2. Η λυσιτέλεια του ισχυρισμού του διαδίκου

ΙΙ. Όρια της αρχής της οικονομίας: άμεσοι και έμμεσοι περιορισμοί

§1. Η σχέση της αρχής της οικονομίας με το δικονομικό σύστημα οργάνωσης της δίκης και θεμελιώδη δικαιώματα

1. Οι απαιτήσεις του δικαιώματος σε δικαστική προστασία και η διαφύλαξη της ορθότητας της απόφασης

2. Το εύρος της υποχρέωσης αιτιολογίας και η σιωπή του δικαστή - «Παρέλκει» η εξέταση για λόγους οικονομίας;

3. Το ανακριτικό σύστημα ως παράγοντας επιβράδυνσης της δίκης και η επίδραση της διαθετικής αρχής

§2. Η καθυστέρηση περάτωσης της δίκης

1. Στο πλαίσιο διασφάλισης θεμελιωδών γενικών αρχών

1.1. Το δίλημμα «ταχύτητα ή αμεσότητα» και η αντιστροφή του: η επιλογή για έγγραφη διαδικασία ως έκφραση οικονομίας

1.2. Η σχέση με τις αρχές της δικονομικής ισότητας των διαδίκων, της εκατέρωθεν ακροάσεως και της αντιμωλίας

1.3. Δέσμευση από άλλες δικανικές κρίσεις

1.3.1. Η θεσμοθετημένη αναστολή εκκρεμών δικών

1.3.2. Η δυνατότητα αναστολής δίκης στις διαφορές ουσίας (άρθ. 3 ΚΔΔ)

1.4. Η επάνοδος του δικαστηρίου: καθυστέρηση στον τερματισμό της διαφοράς.

1.5. Ο πολλαπλασιασμός των εκκρεμών διαδικασιών στην κατ’ άρθρο 27 παρ. 5 εδ. γ΄ πδ 18/1989 επανασυζήτηση

2. Τοποθέτηση της αρχής της οικονομίας σε σχέση με την «επιβαλλόμενη» έκδοση προδικαστικής απόφασης

2.1. Η υποχρέωση υποβολής προδικαστικού ερωτήματος στο ΔΕΕ

2.2. Η υποχρέωση παραπομπής στην Ολομέλεια (άρθ. 100 παρ. 5 Συντ.)

3. Πιλοτική δίκη και προδικαστικό ερώτημα (ν. 3900/2010)

3.1. Υποχρεωτική αναστολή της προόδου των εκκρεμών δικών και αντισταθμίσματα

3.2. Η αξιοποίηση του νομολογιακού προηγούμενου ως μέσου προώθησης της οικονομίας

Μέρος Β΄

Η εφαρμογή της αρχής

Κεφάλαιο Πρώτο:

Όψεις του αντικειμένου της οικονομίας

Ι. Η ΑτΟ στη διαπλαστική διοικητική δίκη

§1. Εκδήλωση πτυχών της αρχής ανάλογα με τη δικονομική ωριμότητα της υπόθεσης

1. Η προδικασία του ενδίκου βοηθήματος και η προετοιμασία της συζήτησης

1.1. Η εισαγωγή της υπόθεσης στο δικαστήριο και η σειρά ελέγχου των διαδικαστικών προϋποθέσεων και των προϋποθέσεων παραδεκτού

1.2. Ο θεσμοθετημένος διάλογος δικαστή και δικηγόρου ως έκφανση οικονομίας της δίκης

α. Κλήση σε συμπλήρωση ελλείψεων

β. Η συμβολή του εισηγητή δικαστή στην προώθηση της οικονομίας της δίκης.

1.3. Δικόγραφο πρόσθετων λόγων

2. Προσωρινή δικαστική προστασία

3. Ιδιαιτερότητες του δικαιώματος απόδειξης στο πλαίσιο του ανακριτικού συστήματος

3.1. Η συμπλήρωση των αποδείξεων «κατόπιν άδειας» του δικαστηρίου

3.2. Άρνηση της ad infinitum προσπάθειας συλλογής και εκτίμησης του αποδεικτικού υλικού

4. Περάτωση και κατάργηση της δίκης

4.1. Οι εν συμβουλίω διαδικασίες

4.2. Η δυνατότητα συνέχισης της δίκης στην περίπτωση λήξης της ισχύος της προσβληθείσας πράξης

4.3. Η αρχή απαγόρευσης της παλινδικίας

5. Εκδηλώσεις της αρχής στο πεδίο των ένδικων μέσων και η έμφαση στην πρωτοβάθμια δίκη

5.1. ΑτΟ υπό ευρεία έννοια και διήθηση: η τομή του ν. 3900/2010

5.2. Η περιοριστική (προς όφελος της οικονομίας) αντίληψη της αιτιολογημένης ανακοπής ερημοδικίας

§2. Η αρχή της οικονομίας στη φορολογική και τελωνειακή δίκη

1. Ως ratio υιοθέτησης «διακριτής δικονομίας»

2. Βασικές δικονομικές παρεκκλίσεις: επιτάχυνση ή αναποτελεσματικότητα της δικαστικής προστασίας;

2.1. Οι ρυθμίσεις του άρθ. 75 παρ. 5 ΚΔΔ

2.2. Το ειδικότερο περιεχόμενο του συστήματος συγκέντρωσης στις φορολογικές διαφορές και η «γενική» πρόβλεψη ενδικοφανούς προσφυγής

2.3. Το άρθρο 277 παρ. 4 ΚΔΔ και τα αυξημένα κόστη της δίκης

3. Η πρόβλεψη του άρθ. 26 ν. 3900/2010 ως ειδική περίπτωση αντικειμενικής σώρευσης

4. Μεταστροφή της νομολογίας περί συνάφειας των πράξεων σε διαφορετικά φορολογικά αντικείμενα

ΙΙ. Κατεξοχήν πεδία εκδήλωσης της αρχής

§1. Οι σύνθετες διοικητικές δίκες και η πρακτική της συνεκδίκασης: η επιταγή για ενότητα της διαδικασίας

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

1. Υποκειμενικά σύνθετη δίκη

1.1. Εννοιολογικές διακρίσεις του θεσμού της ομοδικίας

1.1.1. Η οικονομία της δίκης ως πρωτεύων στόχος της απλής ομοδικίας και ο «αντιοικονομικός θεσμός» της αναγκαίας ομοδικίας

1.1.2. Η νομολογιακή μεταχείριση της ομοδικίας

1.2. Η παρέμβαση υπέρ του κύρους της πράξης: διερεύνηση της ratio

1.2.1. Η πρόσθετη παρέμβαση του άρθ. 113 παρ. 1 ΚΔΔ υπέρ του προσφεύγοντος.

1.2.2. Η κύρια παρέμβαση του άρθ. 114 ΚΔΔ

1.2.3. Προφορική παρέμβαση

2. Αντικειμενικά σύνθετη δίκη

2.1. Ο αρχικός καθορισμός του σύνθετου αντικειμένου της δίκης από τον διάδικο

2.1.1. Αντικειμενική σώρευση ενδίκων βοηθημάτων: υφιστάμενοι περιορισμοί και τριβή με την αρχή της οικονομίας

2.1.2. Συμπροσβολή περισσότερων πράξεων: εννοιολογικές οριοθετήσεις του κανόνα της συνάφειας

2.1.3. Η συνάφεια ως εκδήλωση του ad hoc περιθωρίου εκτίμησης των αναγκών της δίκης από τον δικαστή

2.1.4. Η υποχρέωση (;) χωρισμού δικογράφων

2.2. Η επίδραση στο αντικείμενο της δίκης μετά την επέλευση της εκκρεμοδικίας: επέκταση σε μη ευθέως προσβληθείσες πράξεις

2.2.1. Δικονομική μεταχείριση της μεταγενέστερης της προσβαλλόμενης πράξης και η μερική αποδέσμευση από τις προϋποθέσεις παραδεκτής κάταρξης της δίκης

α. Επί παράλειψης ή τεκμαιρόμενης απόρριψης

β. Επί σύνθετης διοικητικής ενέργειας

γ. Το άρθ. 32 παρ. 3 πδ 18/89 και το άρθ. 142 ΚΔΔ

2.2.2. Η ευρύτερη προβληματική της έκδοσης νεότερης όμοιας πράξης

2.3. Η δυνατότητα συνεκδίκασης ως μέριμνα για την αποτροπή πολλαπλασιασμού των δικών

§2. Νομολογιακά διαπλασθείσες εκφράσεις της ΑτΟ

1. Παραπομπή και διακράτηση: Η διαδικαστική τακτοποίηση της υπόθεσης ως κατεξοχήν έκφραση οικονομίας

1.1. Η υποχρέωση παραπομπής του αναρμοδίως ασκηθέντος ενδίκου βοηθήματος

1.1.1. Ρυθμίσεις της διοικητικής και πολιτικής δικονομίας

1.1.2. Η αυστηρή προσέγγιση στο επίπεδο της προσωρινής δικαστικής προστασίας

1.1.3. Εισαγωγή ενδίκου βοηθήματος σε εσφαλμένη διαδικασία του αρμόδιου διοικητικού δικαστηρίου

1.1.4. Ο καθορισμός του αρμόδιου τμήματος ΣτΕ και η απευθείας παραπομπή από αναρμόδιο τμήμα ΣτΕ στο αρμόδιο δικαστήριο

1.2. Η διακράτηση της διαφοράς ως προνόμιο του Συμβουλίου της Επικρατείας

1.2.1. Η πρόταξη της διαδικασίας του άρθρου 34 παρ. 1 εδ. ε΄ ν. 1968/1991

1.2.2. Η ανάγκη ενιαίας κρίσης της υπόθεσης ως νομολογιακό κριτήριο διακράτησης

α. Λόγω συνάφειας της προσβαλλόμενης με άλλη πράξη που υπάγεται στην οικεία αρμοδιότητα

β. Η ειδική περίπτωση της σύνθετης διοικητικής ενέργειας

1.2.3. Ο κανόνας περί επιτρεπτού της διακράτησης «εκκλητών» ακυρωτικών διαφορών και η τάση υπέρβασής του

1.2.4. Νεοπαγή κριτήρια διακράτησης στη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας

α. Η σημασία του τιθέμενου ζητήματος και το κριτήριο του «σπουδαίου λόγου».

β. Εκφάνσεις επιείκειας προς τους διαδίκους

1.3. Η ιδιαιτερότητα της διακράτησης κατά την εκδίκαση και έκδοση απόφασης επί ενδίκων μέσων

1.4. Άδηλες δικονομικές συνέπειες του θεσμού της διακράτησης

1.4.1. Η ΑτΟ ως θεραπεία του κατακερματισμού των διοικητικών διαφορών στο ελληνικό δίκαιο

1.4.2. Η διακράτηση ως μη θεσμοθετημένος μηχανισμός συγκέντρωσης του ελέγχου και εργαλείο επιλογής διαφορών από το ΣτΕ

2. Η επικουρικότητα στη διαπλαστική διοικητική δίκη

2.1. Προλεγόμενα: η υπό αίρεση άσκηση διαδικαστικών πράξεων

2.2. Η εγγενής επικουρικότητα στην προβολή ισχυρισμών στη διαπλαστική δίκη, σε συνάρτηση με την επικουρικότητα στην αγωγή της πολιτικής δικονομίας

Κεφάλαιο Δεύτερο:

Επαναπροσδιορισμός της ΑτΟ

Ι. Τοποθέτηση στην ιεραρχία των κανόνων δικαίου

§1. Ο τρόπος εφαρμογής της αρχής ως κριτήριο για την οριοθέτηση των εννόμων συνεπειών της

1. Υπέρβαση του θετού δικαίου κατά τη νομολογία

2. Υποδεικνύουν οι de jurisdictione lata κανόνες την ύπαρξη αυξημένης τυπικής ισχύος;

§2. Ενδείξεις έλλειψης υπερνομοθετικής αναγωγής…

1. Δυνατότητα κάμψης από τον κοινό νομοθέτη και αδυναμία υπέρβασης του θετού δικαίου

2. Παρέκκλιση από τις επιταγές οικονομίας κατά την κρίση του δικάζοντος

3. Η επίδραση του δικαιώματος για περάτωση της δίκης σε «εύλογο» χρόνο

4. Η δυνατότητα διενέργειας ελέγχου με κανόνα αναφοράς την ΑτΟ

§3. … μιας αρχής γενικής εφαρμογής με πάγια χαρακτηριστικά

1. Η δικαιολόγηση δικονομικών ευχερειών ως ουσιωδέστερη έκφραση της αρχής

2. Η συναγωγή μίας παράγωγης αρχής από περισσότερες υπερνομοθετικής ισχύος διατάξεις

3. Συνιστά η οικονομία έναν πλήρη κανόνα δικαίου;

ΙΙ. ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Ο διφορούμενος ρόλος της αρχής στη διαμόρφωση της σύγχρονης φυσιογνωμίας της δίκης

§1. Η ΑτΟ ως θεμελιώδης δικονομική αρχή

§2. Ο συγκερασμός των όψεων της ΑτΟ με μέτρο την αρχή της αναλογικότητας.

§3. Συμπερασματικές παρατηρήσεις

Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία

Ι. Ελληνική Βιβλιογραφία

ΙΙ. Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία