Χ. Βερναρδάκης, Πολιτικά κόμματα, εκλογές & κομματικό σύστημα, 2η έκδ., 2023

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ-ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο

ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΣΗ ΣΤΗΝ «ΥΣΤΕΡΗ» ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Εισαγωγή: Εικόνες από το παρελθόν της Μεταπολίτευσης

1. Η πολιτική σκηνή 1993-2010. Μια γενική περιοδολόγηση στον πολιτικό ανταγωνισμό, στα κόμματα και στις «κομματικές μεταρρυθμίσεις» ............ 3
   1. Η μεταβατική περίοδος 1993-1996. Οι αλλαγές στα κόμματα εξουσίας και η προετοιμασία της νεοφιλελεύθερης σύγκλισης ..... 3
   2. Οι αλλαγές στα «εκτός δικομματισμού» πολιτικά κόμματα .......... 6
   3. Η τομή του 1996. Η νίκη του «εκσυγχρονισμού» και οι βασικές

της επιπτώσεις

1. Η «νεοφιλελεύθερη σύγκλιση» των κομμάτων διακυβέρνησης.......... 10
2. «Εκσυγχρονισμός» και «σοσιαλδημοκρατία». Η τομή στην πολι-

τική φυσιογνωμία του ΠΑΣΟΚ

1. Οι πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες που ευνόησαν την επι- κράτηση του «εκσυγχρονισμού» 25
2. Ο «εκσυγχρονισμός» ως στρατηγική διακυβέρνησης........................... 26
3. Ο «εκσυγχρονισμός» απέναντι στην κοινωνική συνοχή. Επιτυ- χημένο ή αποτυχημένο κυβερνητικό πείραμα;.................................................................................................................. 31
4. Ο «εκσυγχρονισμός» και η νομοθεσία του αυταρχικού κρατι-

σμού

1. Η νέα κοινωνική συμμαχία του «εκσυγχρονισμού»: Το «κόμμα του χρηματιστηρίου» και ο νέος τύπος «οργανικού διανοούμε-

νου»

1. Η «διαπλοκή» και το «χρηματιστήριο». Οι μαύρες τρύπες του κυβερνητικού «εκσυγχρονισμού» 42

1. Οι αλλαγές στην πολιτική σκηνή και στο κομματικό τοπίο. H

«τριγωνική» στρατηγική της ΝΔ, η «αριστερή στροφή» του

ΣΥΝ, η εμφάνιση του ΛΑΟΣ

1. Η αλλαγή στη μορφή του κομματικού συστήματος: Από το δι- πολισμό-δικομματισμό στον συγκλίνοντα δικομματισμό (1996-

2007)

1. Η περίοδος 1998-1999: Η σύντομη κρίση του ελληνικού δι- κομματισμού και η απορρόφησή της 58
2. Η πολιτική εναλλαγή του 2004. Από τον «εκσυγχρονισμό» στον

«μεσαίο χώρο»

1. Οι εκλογές του 2007 και ο δεύτερος κύκλος κρίσης του δικομ- ματισμού. Οι συνέπειες της συναίνεσης............................................................................................................ 65
2. Οι εκλογές του 2009. Η συνεχιζόμενη πτωτική τάση του δικομ- ματισμού και η εναλλαγή στη διακυβέρνηση...................................................................................................... 66
3. Η θέση των πολιτικών κομμάτων στην ελληνική κοινωνία............................... 67
   1. Επέκταση, σταθεροποίηση και απαρχή κρίσης του κοινοβου- λευτισμού. Οι αλλαγές του εκλογικού σώματος.................................................................................................................. 68
   2. Η εμπιστοσύνη..................................................................................................... 71
   3. Κομματική ταύτιση και κομματική προσήλωση........................................ 72
   4. Κομματική ένταξη και συμμετοχή................................................................. 74
   5. (Χαμηλή) εμπιστοσύνη και (υψηλή) συμμετοχή: Η έκβαση μιας αντίφασης 79
4. Η «εκτός κομμάτων» πολιτική αντιπροσώπευση: Συνδικάτα, εργοδο-

τικές οργανώσεις και νέες μορφές πολιτικής συλλογικότητας

1. Εργατικά συνδικάτα και βαθμός συνδικαλισμού...................................... 81
2. Εργοδοτικές οργανώσεις και βαθμός αντιπροσώπευσης...................... 83
3. Η συμμετοχή σε κοινωνικές, οικολογικές και άλλες οργανώσεις.

Οι δείκτες εθελοντισμού και κοινωνικής ενεργοποίησης

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο

ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ 1996-2009. ΑΠΟ ΤΙΣ «ΚΟΙ- ΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ» ΣΤΟΥΣ «ΕΚΛΟΓΙΚΟΥΣ ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΟΥΣ»

Εισαγωγή: Η εκλογική κοινωνιολογία της «πρώιμης» και της «ενδιά- μεσης» Μεταπολίτευσης (1974-1993)

1. Τα μεθοδολογικά εργαλεία ανάλυσης της ψήφου................................................ 91
2. Ψήφος και αστικότητα. Η διαιρετική τομή «πόλης-υπαίθρου»......................... 92

1. Η κατανομή της ψήφου βάσει της κοινωνικοεπαγγελματικής (κ/ε) τυ-

πολογίας περιοχών κατοικίας

1. Οι κοινωνικές διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της εκλογικής βάσης των κομμάτων 102
2. Η εκλογική συμπεριφορά των περιοχών.................................................. 113
3. Ψήφος και κοινωνικοεπαγγελματική (κ/ε) ένταξη των ψηφοφόρων........... 119
4. Ψήφος και κοινωνικοοικονομική (κ/ο) ένταξη..................................................... 126
5. Η ταξικότητα της ψήφου (class voting) 1996-2009............................................ 129
   1. Ο Δείκτης Alford στην ελληνική εκλογική ανάλυση.............................. 131
   2. Δείκτης Πυκνότητας Ταξικής Ψήφου (Consistency Index) και Δείκτης Σχετικής Ταξικότητας της Ψήφου (Index of Relative

Class Voting)

1. Η κριτική του Goldthorpe, το σχήμα των Erikson-Goldthorpe

για τις κοινωνικές τάξεις και ο Δείκτης Kappa

1. Η ταξικότητα της εργατικής ψήφου και η ηγεμόνευση των τα-

ξικών συμφερόντων

1. H εκλογική συμπεριφορά των «φτωχών» περιοχών............................. 147
2. Είναι εντέλει η «κοινωνική τάξη» προσδιοριστικός παράγοντας της ψήφου; Μια μικρή παρέκβαση σε ένα μείζον θεωρητικό

πρόβλημα

1. Η περίπτωση της «οικονομικής ψήφου» («economic voting») 1996-

2009

1. Η μείωση της ταξικότητας της ψήφου και ο μετασχηματισμός των πολιτικών κομμάτων: Από τα «κοινωνικά μπλοκ» στους «εκλογικούς συνασπισμούς».............................. 160
2. Οι ισχυροί προσδιοριστικοί παράγοντες της ψήφου στην «ύστερη» Μεταπολίτευση 165
   1. Η «σκοτεινή πλευρά» της κομματικής ταύτισης: Ιδεολογίες και πολιτικές αναπαραστάσεις 166
   2. Η τοποθέτηση των κομμάτων στις ιδεολογικοπολιτικές κλίμα- κες του «κυνισμού», του «αυταρχισμού» και του «νεοφιλελευ-

θερισμού»

1. Οι διαχρονικές τοποθετήσεις του εκλογικού σώματος και των πολιτικών κομμάτων στον άξονα Αριστερά/Δεξιά 1995-2009.......................................................................... 173

1. Οι αντιφάσεις μεταξύ ιστορικοσυμβολικής τοποθέτησης και ιδεο- λογικών απόψεων. Πόσο συνεκτικές οντότητες είναι τελικά τα πο-

λιτικά κόμματα της «ύστερης» μεταπολιτευτικής περιόδου;

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΣΗ ΣΤΟ «ΚΟΜΜΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ».

ΤΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΩΣ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ

Εισαγωγή: H μορφή οργάνωσης ως πυρήνας του πολιτικού χαρακτή-

ρα των κομμάτων

1. Η «κόκκινη γραμμή» στην εξέλιξη της θεωρίας των πολιτικών κομμά-

των

1. Η μορφή των πολιτικών κομμάτων την περίοδο 1945-1990.............. 185
2. Η τομή μετά το 1990 στη μορφή των πολιτικών κομμάτων................ 187
3. Ο μεταπολιτευτικός τύπος του «μαζικού κόμματος» στην Ελλάδα. Πε- ριοδολόγηση του κομματικού τύπου της Μεταπολίτευσης.................................................................................................... 191
4. Η «ανοιχτή εκλογή» Προέδρου: Η θεσμική ολοκλήρωση του τέλους

του αντιπροσωπευτικού μαζικού κόμματος

1. Η αποδέσμευση των κρατικών πολιτικών από τις κοινωνικές σχέσεις εκπροσώπησης: Μια διαδικασία ολοκλήρωσης της κρατικής ενσωμά- τωσης των πολιτικών κομμάτων.. 199
2. Τα πολιτικά κόμματα της «ύστερης» Μεταπολίτευσης. Μικρή εισα- γωγή στη μελέτη των μορφών οργάνωσης και της πολιτικής λειτουρ-

γίας τους

1. Η ΝΔ: Κόμμα, οργάνωση και κοινωνική διείσδυση στις δεκαετίες 1990

και

1. Ιδεολογία, πολιτική και οργάνωση μέσα από τις περιόδους η- γεσίας 205
2. Το χαμένο στοίχημα της ηγεσίας Καραμανλή......................................... 215
3. Η «ισχυρή κομματική ταύτιση» με τη ΝΔ («Les sympathisants») 217
4. Το μέγεθος και ο χαρακτήρας της οργάνωσης της ΝΔ......................... 221
5. Η κοινωνική δομή της κομματικής γραφειοκρατίας («Les adhérents») 224
6. Συμπεράσματα για τον κομματικό τύπο της ΝΔ..................................... 229
7. Το ΠΑΣΟΚ: Κόμμα, οργάνωση και κοινωνική διείσδυση στις δεκαετίες

1990 και

1. Μια βασική περιοδολόγηση του ΠΑΣΟΚ.................................................. 231
2. Κόμμα και φυσιογνωμία της οργάνωσης 1990-1996............................ 234
3. Η διαδικασία απορρόφησης του κόμματος από το κράτος................ 237
4. Η επικράτηση του «εκσυγχρονισμού» στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ 240
5. H περιορισμένη ηγεμονία του «εκσυγχρονισμού» στην οργά-

νωση του ΠΑΣΟΚ

1. Η ενσωμάτωση της συνδικαλιστικής Αριστεράς.................................... 250
2. Τα αποτελέσματα του «εκσυγχρονισμού» στον κομματικό τύπο 253
3. Η αλλαγή ηγεσίας του 2004. Το κόμμα ως μηχανισμός νομιμο- ποίησης «προειλημμένων» αποφάσεων 257
4. Η «ισχυρή κομματική ταύτιση» με το ΠΑΣΟΚ («Les sympathi- sants») 262
5. To μέγεθος και ο χαρακτήρας της οργάνωσης του ΠΑΣΟΚ............... 265
6. Η κοινωνική δομή της κομματικής γραφειοκρατίας του ΠΑΣΟΚ 269
7. Συμπεράσματα για τον κομματικό τύπο του ΠΑΣΟΚ........................... 274
8. Ο ΣΥΝ: Κόμμα, οργάνωση και κοινωνική διείσδυση στις δεκαετίες

1990 και

1. Πολιτικό κόμμα ή πολιτική ομοσπονδία;.................................................. 276
2. Μια περιοδολόγηση στην εξέλιξη της πολιτικής διαδρομής του

ΣΥΝ,

1. Η εσωτερική δομή του κόμματος και η διολίσθηση σε ένα ιδιό-

τυπο εσωκομματικό «καρτέλ»

1. Η «ισχυρή κομματική ταύτιση» με τον ΣΥΝ («Les sympathisants»).......... 292
2. Μέγεθος και κοινωνική δομή της κομματικής γραφειοκρατίας....... 293
3. Συμπεράσματα για τον κομματικό τύπο του ΣΥΝ.................................. 298
4. Το ΚΚΕ: Κόμμα, οργάνωση και κοινωνική διείσδυση στις δεκαετίες

1990 και

1. Η ιδιότυπη τοποθέτηση του ΚΚΕ στο κομματικό σύστημα της δεκαετίας του 1990: «Απομόνωση» και εθνική νομιμοποίηση............................................................................ 299
2. Η πολιτική (μη) συμμαχιών και ο κομματικός μηχανισμός ως προτεραιότητα 301
3. Κομματική ταύτιση με το ΚΚΕ και οργανωτικές αποτυπώσεις

του κόμματος

1. Ο μύθος του «εργατικού κόμματος» και η πραγματικότητα

του «λαϊκού κόμματος»

1. Συμπεράσματα για τον κομματικό τύπο του ΚΚΕ................................ 308
2. Ορισμένες ενδείξεις για την οργάνωση του ΛΑΟΣ.......................................... 309

1. Η χρηματοδότηση των κομμάτων ως δείκτης της κοινωνικής τους

αυτονομίας ή της εξάρτησής τους από το κράτος

1. Το πρόβλημα της χρηματοδότησης των κομμάτων....................... 310
2. Τι προκύπτει από τη χρηματοδότηση των κομμάτων στην

«ύστερη» Μεταπολίτευση

1. Ο οργανωτικός δυϊσμός των κομμάτων της «ύστερης» Μεταπολί- τευσης: «Κόμματα του κράτους» (προπλάσματα «cartel party») και κόμματα της Αριστεράς..................... 320

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο

ΚΟΜΜΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ, ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ

ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ: Η περίπτωση του ελληνικού «cartel party»

Εισαγωγή: Οι παράλληλες διαδρομές κράτους και πολιτικών κομμάτων

1. Το κομματικό σύστημα της Μεταπολίτευσης. Η σταδιακή εδραίωση

του καρτέλ της αντιπροσώπευσης

1. Το κομματικό σύστημα της «πρώιμης» και της «ενδιάμεσης» Μεταπολίτευσης, 1977-1996: «Δικομματισμός-διπολισμός» ή

«πολωμένος δικομματισμός»;

1. Ο «συγκλίνων δικομματισμός» (1996-2009) ως «πολιτικό καρ- τέλ»: Το εργαλείο λειτουργίας και αναπαραγωγής του πολιτι-

κού συστήματος

1. Οι διαφαινόμενες εξελίξεις στη μορφή του κομματικού συστή- ματος μετά το 2009-2010. Το τέλος του μεταπολιτευτικού «δι- κομματισμού»;.............................................. 337
2. Γιατί ο δικομματισμός ήταν και παρέμεινε μέχρι σήμερα ισχυ-

ρός στην Ελλάδα;

1. Το σύγχρονο καπιταλιστικό κράτος και οι περιορισμοί των πολιτικών

του λειτουργιών

1. Η σχετική αυτονομία του κράτους, το κράτος ως «ταξική σχέ- ση» και το κράτος-εργαλείο στις σύγχρονες συνθήκες ανα-

διάρθρωσης του καπιταλισμού

1. Η θέση των πολιτικών κομμάτων στο σύγχρονο καπιταλιστικό κράτος 352
   1. Η κριτική της «κομματοκρατίας» και η απουσία της έννοιας του κράτους στην πολιτική ανάλυση 356
   2. Ελληνικό πολιτικό σύστημα, «κομματοκρατία», «κόμματα του κράτους» και «καρτέλ εξουσίας» 360